Margir þingmenn Viðreisnar, Samfylkingarinnar og Pírata stigu í pontu Alþingis í dag og sökuðu Jón Gunnarsson dómsmálaráðherra um lögbrot. Ástæðan er að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd fékk afhent minnisblað í fyrradag sem tekið var saman af skrifstofu Alþingis í tengslum við umfjöllun nefndarinnar um ákvörðun dómsmálaráðherra vegna beiðna þingsins um afhendingu gagna og upplýsinga.
Forsagan er sú að fjölmargir þingmenn stjórnarandstöðunnar gagnrýndu harðlega afgreiðslu Útlendingastofnunar á umsóknum um ríkisborgararétt til Alþingis á síðasta ári. Óskuðu þingmennirnir ítrekað eftir gögnum frá stofnuninni en treglega gekk að fá þau afhent.
Niðurstaðan í minnisblaðinu er sú að Alþingi fer með forræði á veitingu ríkisborgararéttar með lögum. Í minnisblaðinu kemur fram að samkvæmt ákvæði í lögum eigi Útlendingastofnun að undirbúa málin, rannsaka hagi umsækjenda og veita umsögn um þær ásamt því að afla umsagna lögreglustjóra á dvalarstað umsækjenda.
„Ákvæði 2. mgr. 6. gr. laga nr. 100/1952 binda ekki hendur Alþingis heldur stjórnvalda og fela þar með ekki í sér sérákvæði gagnvart 1. mgr. 51. gr. þingskapa. Þó ákvæði 51. gr. þingskapa hafi ekki verið hugsað til að nota í málum sem varða veitingu ríkisborgararéttar felur ákvæðið í sér þá meginreglu að Alþingi eigi aðgang að upplýsingum frá stjórnvöldum sem eru því nauðsynlegar til að þingið geti gegnt hlutverki sínu.
Til þess að Alþingi geti afgreitt umsóknir um ríkisborgararétt með viðunandi hætti þarf það að fá þau gögn sem máli skipta. Fáist þau gögn ekki afhent með þeim hætti sem Alþingi óskar eftir getur það í ljósi þess að þingið fer með forræði á málaflokknum beitt 1. mgr. 51. gr. þingskapa til að skylda stjórnvöld til að verða við beiðnum Alþingis innan tiltekins frests. Ákvæðið hefur víðtækt gildisvið og ekki eru gerðar ríkar kröfur til þess hvernig mál sem nefnd hefur til umfjöllunar er afmarkað,“ segir í niðurstöðunni sem Heimildin hefur undir höndum.
Það ber að afhenda Alþingi þau gögn sem beðið er um
Þórunn Sveinbjarnardóttir þingmaður Samfylkingarinnar sagði undir liðnum störf þingsins í dag að hún vildi vekja athygli þingheims á umræddu minnisblaði.
„Það varðar 51. grein þingskapalaga er kveður ótvírætt á um að afhenda beri Alþingi þau gögn sem beðið er um. Þessi grein er sem sagt skoðuð í samspili, eins og það er orðað, við lögin um íslenskan ríkisborgararétt. Eins og öll í þessum sal vita hefur staðið mikil deila á milli dómsmálaráðuneytis, eða hæstvirts dómsmálaráðherra, og þingmanna, ekki síst úr allsherjar- og menntamálanefnd, um afhendingu gagna er varða veitingu ríkisborgararéttar. Frá því er að segja í mjög stuttu máli að niðurstaðan er ótvíræð og myndi í öllum öðrum samfélögum sem kenna sig við lýðræði hafa tilteknar afleiðingar,“ sagði hún.
Vísar hún í minnisblaðið sem segir að ákvæði laga um veitingu ríkisborgararéttar byndi ekki hendur Alþingis og fæli ekki í sér sérákvæði gagnvart 51. grein þingskapalaga. „Á mannamáli heitir það að það ber að afhenda Alþingi þau gögn sem beðið er um, hvort sem það er um sérstök frumvörp eða önnur mál sem eru til umfjöllunar hér í þingnefndum. Það ber að afhenda þinginu gögnin og það á við um alla, líka hæstvirtan ráðherra, líka hæstvirtan dómsmálaráðherra. Niðurstaða minnisblaðsins er ótvíræð: Ákvörðun dómsmálaráðherra um að afhenda ekki gögn fer í bága við þingskapalögin,“ sagði hún.
Grafalvarlegt mál
Helga Vala Helgadóttir þingmaður Samfylkingarinnar tjáði sig einnig um málið undir sama lið. Hún sagði að minnisblaðið sem barst nefndinni frá lagaskrifstofu Alþingis væri býsna alvarlegt. Þar kæmi skýrt fram að Alþingi færi með forræði á veitingu ríkisborgararéttar og hefði svo verið frá gildistöku stjórnarskrár konungsríkisins Íslands frá 1920.
„Í skýringum við ákvæðið sagði að það þótti rétt að taka það beint fram að útlendingur gæti ekki öðlast ríkisborgararétt nema með lögum. Við setningu lýðveldisstjórnarskrárinnar 1944 var þetta áréttað. Lögum um íslenskan ríkisborgararétt hefur verið breytt nokkrum sinnum. Þar var veitt ákveðið svigrúm þannig að stjórnvöld gætu komið að þessu einnig, gætu einnig komið að, en algerlega skýrt tekið fram hér í þessu minnisblaði að Alþingi fer með forræði á veitingu ríkisborgararéttar.
Af lögskýringargögnum má sjá að þingið hefur frá upphafi verið sá aðili sem hefur annast þetta. Gert er ráð fyrir að stjórnvöld taki á móti umsóknum og annist ýmsa svona pappírsvinnu. Alþingi ber ábyrgð á þessu. Þess vegna er ekki annað hægt en að vekja athygli bæði á orðum og greinum hæstvirts dómsmálaráðherra undanfarin misseri þar sem hann hefur staðfest og segist bera ábyrgð á því að hafa brotið gegn skýrum ákvæðum laganna og skýrum stjórnskipunarvenjum sem hafa myndast síðustu sjö áratugi eða síðustu 100 ár jafnvel varðandi veitingu ríkisborgararéttar. Hann viðurkennir bæði í orði og í riti að hann hefur brotið lög,“ sagði hún.
Helga Vala velti því fyrir sér hvort meirihluta Alþingis væri hreint alveg sama um slíkt, að dómsmálaráðherra hefði sniðið fram hjá löggjafanum, þeim sem hefði forræði á þessum málum. „Þetta er grafalvarlegt mál,“ sagði hún.
Spurði um viðbrögð ríkisstjórnarflokkanna og annarra ráðherra
Sigmar Guðmundsson þingmaður Viðreisnar sagði að það væri alveg skýrt í minnisblaðinu að dómsmálaráðherra hefði brotið lög þegar hann „kom ítrekað í veg fyrir“ að Alþingi fengi gögn frá Útlendingastofnun sem þingið bað um vegna lagasetningar um ríkisborgararétt.
„Þetta er mikið prinsippmál fyrir okkur, alþingismenn. Mál þetta var margoft rætt hér í þingsal og ítrekað var bent á að það væri verið að fara gegn lögum. Allsherjar- og menntamálanefnd, öll nefndin, ekki bara minnihlutinn, óskaði í þrígang eftir gögnunum en það var fyrirskipun ráðherrans sem olli því að Útlendingastofnun afhenti gögnin ekki, í trássi við lög. Þarna var ráðherra að koma í veg fyrir að þingið gæti sinnt stjórnarskrárbundnu hlutverki sínu.
Dómsmálaráðherra sagði skýrt í þessum ræðustól, þegar málið var rætt og hann gagnrýndur fyrir að beita sér gegn Alþingi: „Það er mín ákvörðun að vinna þetta með þessum hætti og ég tek ábyrgð á því.“ Hver er ábyrgðin nú þegar fyrir liggur að ákvörðun ráðherrans var lögbrot sem hamlaði Alþingi í störfum sínum? Þetta hafði ítrekað bein áhrif á að allsherjar- og menntamálanefnd og Alþingi allt gæti sinnt lagaskyldu sinni með sama hætti og verið hafði um áraraðir. Nefndin öll bókaði að hún harmaði þessar tafir en ráðherra lét sér ekki segjast þrátt fyrir ítrekaðar ábendingar um að hann væri að brjóta lög um þingsköp Alþingis, lög sem eiga að tryggja að þingið geti kallað eftir þeim gögnum sem þingið þarf til þess að geta sinnt skyldu sinni,“ sagði þingmaðurinn.
Spurði hann hver viðbrögð þingsins yrðu þegar það lægi fyrir að einn ráðherra bæri ekki meiri virðingu fyrir rétti þingsins til að kalla eftir gögnum vegna starfa sinna og lagasetningar. „Hver verða viðbrögð ríkisstjórnarflokkanna og annarra ráðherra? Hvað segir hæstvirtur forsætisráðherra þegar fyrir liggur það mat skrifstofu Alþingis að ráðherra í ríkisstjórn hennar hafi brotið gegn lögum sem tryggja eiga rétt þingsins til að sinna sínum stjórnarskrárbundnu verkefnum? Þetta er grafalvarlegt mál sem hlýtur að kalla á hörð viðbrögð,“ sagði hann og bætti því við að dómsmálaráðherra hlyti að íhuga stöðu sína alvarlega.
„Niðurstaðan er skýr“
Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir þingmaður Pírata benti á að fyrsta sinn í áraraðir hefði Alþingi lent í vandræðum með lögbundna gagnaöflun vegna máls sem þingið hafði til afgreiðslu.
„Voru vandræðin þau að við vinnslu umsókna um ríkisborgararétt hjá undirnefnd allsherjar- og menntamálanefndar haustið 2021 neituðu stjórnvöld, nánar tiltekið Útlendingastofnun, að afhenda gögnin eins og venja er. Hæstvirtur dómsmálaráðherra gekkst við því í kjölfarið, bæði á opnum fundi allsherjar- og menntamálanefndar sem og í ræðustól Alþingis, að hann hefði fyrirskipað stofnuninni að hunsa beiðni þingnefndarinnar þar sem hann sjálfur teldi að téð ákvæði 51. grein þingskapalaga ætti ekki við,“ sagði hún og bætti því við að dómsmálaráðherra hefði þannig lýst því yfir að hann bæri sjálfur ábyrgð á því að gögn, sem þingnefnd óskaði eftir með vísan til laga um þingsköp Alþingis, hefði ekki borist nefndinni í samræmi við beiðni hennar þar um.
„Varð þetta til þess að Alþingi gat ekki sinnt umræddri löggjafarvinnu sinni venju samkvæmt. Málið var í kjölfarið tekið upp í stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd þingsins, sem fjallar meðal annars um embættisstörf ráðherra, og í gær barst nefndinni minnisblað frá lögfræðingum nefndasviðs þar sem þeirri spurningu var svarað hvort lög um veitingu ríkisborgararéttar gangi framar þingsköpum Alþingis með þeim hætti að upplýsingaréttur þingsins samkvæmt þingsköpum eigi ekki við. Niðurstaðan er skýr: Heimild þingnefndar til að krefjast gagna og upplýsinga frá stjórnvöldum á grundvelli þingskapalaga hefur víðtækt gildissvið, enda felur ákvæðið í sér þá meginreglu að Alþingi eigi aðgang að upplýsingum frá stjórnvöldum sem eru því nauðsynlegar til að þingið geti gegnt hlutverki sínu,“ sagði hún.
Spurði hún í framhaldinu hvernig Alþingi ætlaði að bregðast við.
Vill að málin séu rædd af yfirvegun og skynsemi
Eftir störf þingsins var mikil umræða um málið undir liðnum fundarstjórn forseta þar sem þingmenn stjórnarandstöðunnar komu í pontu sem og þingmenn og ráðherrar Sjálfstæðisflokksins.
Bjarni Benediktsson fjármála- og efnahagsráðherra sagði meðal annars að það væri nú óskandi að það væri fjallað um mál sem vörðuðu lög um ríkisborgararétt af meiri yfirvegun á Alþingi. „Auðvitað hlýtur það að vera grundvallaratriði að í lögunum sé fyrst og fremst greint frá þeim skilyrðum sem þurfa að vera uppfyllt lögum samkvæmt til að fólk eigi rétt á því að fá jákvæða afgreiðslu á beiðni um íslenskt ríkisfang. En einhverra hluta vegna hafa mál þróast þannig að Alþingi er komið með óeðlilegan áhuga á því að fá sem flestar beiðnir til sín til sérstakrar meðhöndlunar, til þess að Alþingi geti, auk þess sem segir í lögunum, fengið sem allra flest mál til að afgreiða sem ekki hafa uppfyllt skilyrði laganna. Þetta verð ég að segja að er alveg sérstaklega sérstakt.
Varðandi það sem er hér verið að ræða um þá dugar lítið fyrir þingmenn að tala svona fjálglega um rétt sinn til upplýsinga þegar þessir sömu þingmenn vita að stofnunin sem í hlut á er ekki með gögnin tilbúin fyrir þingið. Þetta snýst ekki um það að gögnin séu öll tilbúin í því formi sem þingið vill og menn séu bara hreinlega að neita þinginu um aðgengi að gögnunum. Málin eru bara svo mörg að það er ekki komið að því að gögnin séu tilbúin fyrir þingið þegar þingið vill fá þau afhent. Má maður bara biðja um það að það sé rætt um jafn alvarleg og mikilvæg mál eins og rétt Alþingis til upplýsinga annars vegar og réttinn til að fá afgreiðslu á sínum beiðnum um ríkisfang hins vegar af einhverri yfirvegun og skynsemi hérna í þinginu?“ spurði hann.
Fráleit túlkun að mati þingmanns
Berglind Ósk Guðmundsdóttir þingmaður Sjálfstæðisflokksins sagði að þingmenn yrðu að fara að „draga andann djúpt“ og aðeins að einbeita sér að lestrinum af því að það væri hvergi tekið fram í þessu minnisblaði að ráðherra hefði brotið nokkur lög.
„Menn þurfa bara að setjast niður og lesa þetta álit sem fjallar á engan hátt um eitt né annað tiltekið mál heldur er bara almenn umfjöllun um lögfræðilegt úrlausnarefni. Það er algerlega fráleitt að fólk sem hefur aðgang að þessu áliti leyfi sér að túlka það á þann máta að ráðherra hafi einhvern veginn gerst sekur um að brjóta lög. Ég held að það sé mikilvægt að fólk setjist niður og hugsi aðeins hvernig það kemur fram í þessu ræðupúlti. Hér er ekki á neinn hátt fjallað um lögbrot eins né neins. Þetta er bara fáránlega furðuleg umræða hér í þingsal,“ sagði hún.
Birgir Ármannsson forseti Alþingis sagði að hann hefði fengið í hendur minnisblaðið og yrði farið yfir það varðandi framhald málsins. „Bæði þetta minnisblað og aðrar umræður sem átt hafa sér stað um þetta mál.“
Athugasemdir