Ingi Freyr Vilhjálmsson, blaðamaður á Heimildinni, var á þriðjudag kallaður í yfirheyrslu hjá lögreglunni á Norðurlandi eystra í svokölluðu „skæruliðadeildarmáli“. Í síðustu viku fékk Ingi Freyr upphringingu frá lögreglunni á Norðurlandi eystra þar sem hann var boðaður til skýrslutöku og var honum þá gerð grein fyrir því að hann hefði haft réttarstöðu sakbornings í málinu frá upphafi. Það hefur verið til rannsóknar hjá lögreglunni á Norðurlandi eystra síðan í maí 2021 og aðrir blaðamenn sem fengið hafa stöðu sakbornings við rannsóknina fengu tilkynningu um slíkt í febrúar 2022. 

Þær skýringar sem Ingi Freyr fékk á því að hann hefði ekki verið upplýstur um að hann hefði réttarstöðu sakbornings fyrr en í síðustu viku var sögð sú að Ingi Freyr hefði á þeim tíma búið erlendis. Það er rangt þar eð Ingi Freyr flutti til Íslands um mitt sumar 2021. Sagði lögregluþjónninn aðspurður um þetta í samtalinu við Inga Frey að hann hefði „heyrt“ að hann væri fluttur til Íslands. Búseta Inga Freys hér á landi hefur verið ljós samkvæmt skráningu í Þjóðskrá í 20 mánuði.

Ingi Freyr kom ekki að skrifum um „skæruliðadeild Samherja“ í maí 2021. Samkvæmt þeim upplýsingum sem lögregluþjónninn veitti Inga Frey í símtalinu er hann með réttastöðu sakbornings vegna þess að honum voru sendir tölvupóstar haustið 2021, nokkrum mánuðum eftir að umfjöllun um „skæruliðadeild Samherja“ birtist.

Í tölvupósti sem Ingi Freyr fékk sendan 8. mars síðastliðinn frá lögreglunni kom fram að hann væri grunaður um brot gegn 228. og 229. grein almennra hegningarlaga sem lúta að friðhelgi einkalífs. Var Inga Frey gert að mæta til yfirheyrslu í Kópavogi á þriðjudag vegna málsins. Er Ingi Freyr fjórði blaðamaðurinn sem starfar á Heimildinni sem fær réttarstöðu sakbornings í málinu, og fimmti blaðamaðurinn í allt.

Auk þeirra hefur Þóra Arnórsdóttir, fyrrverandi ritstjóri Kveiks, réttarstöðu sakbornings. Í Morgunblaðinu í dag er greint frá því að hún hafi verið yfirheyrð á ný í málinu á þriðjudag. Í blaðinu er haft eftir Þóru: „Þetta var stutt og til­tölu­lega vand­ræðal­egt. Lögmaður­inn minn bókaði sterk mót­mæli yfir því hversu lang­an tíma þetta hefði tekið, enda bryti það í bága við saka­mála­lög. En ég geri ráð fyr­ir því að þessu ljúki mjög fljót­lega.“   

Lögreglan á Norðurlandi eystra hefur ekki verið í sambandi við hina þrjá blaðamennina sem eru með réttarstöðu sakbornings síðan þeir voru yfirheyrðir í ágúst í fyrra.

Upphafið umfjöllun um skæruliðadeild Samherja

Málið á upphaf sitt í því að í maí 2021 birtu Kjarninn og Stundin, miðlarnir tveir sem nú hafa sameinast í Heimildina, fjölda frétta og fréttaskýringa, sem byggð voru á gögnum sem sýndu hvernig stjórn­­­end­­­ur, starfs­­­fólk og ráð­gjafar Sam­herja höfðu lagt á ráðin um að ráð­­­ast gegn nafn­­­greindum blaða­­­mönn­um, lista­­­mönn­um, stjórn­­­­­mála­­­mönn­um, félaga­­­sam­­­tökum og ýmsum öðrum til að hafa af þeim æruna, trú­verð­ug­­­leik­ann eða lífs­við­­­ur­vær­ið. 

Gögnin áttu uppruna sinn í samskiptum hóps fólks sem kallaði sig „Skæruliðadeild Samherja“. Í umfjöllun miðlanna kom fram að þrír einstaklingar gegndu lykilhlutverki í áróðursteymi Samherja: Þorbjörn Þórðarson, Arna Bryndís Baldvins McClure lögmaður og Páll Steingrímsson skipstjóri. Hópurinn var í reglulegum samskiptum við æðstu stjórnendur Samherja um hvernig hann ætti að beita sér. 

Þessi hegðun átti sér stað allt frá því að Kveikur, Stund­­­in, Wiki­leaks og Al Jazeera birtu umfjallanir sínar um Sam­herja og atferli fyr­ir­tæk­is­ins í Namibíu í nóv­em­ber 2019 og þangað til að umræddar fréttir og fréttaskýringar voru birtar í Stundinni og Kjarnanum.  

Sam­herji sendi frá sér yfir­­lýs­ingu vegna máls­ins 30. maí 2021. Þar sagði að ljóst væri að stjórn­­­endur félags­­­ins hafi gengið „of lang­t“ í við­brögðum við „nei­­­kvæðri umfjöllun um félag­ið [...] Af þeim sökum vill Sam­herji biðj­­­ast afsök­unar á þeirri fram­­­göng­u.“

Um miðjan febrúar á síðasta ári, 2022, var greint frá því að Þórður Snær Júlíusson ritstjóri og Arnar Þór Ingólfsson blaðamaður á Kjarnanum hefðu fengið stöðu sakborninga við rannsókn lögreglunnar á Norðurlandi eystra, á Akureyri, vegna meints brots á friðhelgi einkalífs. Hið sama átti við um Aðalstein Kjartansson blaðamann á Stundinni og Þóru Arnórsdóttur ritstjóra Kveiks á RÚV. Voru blaðamennirnir boðaðir til yfirheyrslu hjá lögreglunni af þessum sökum í ágúst á síðasta ári.

Gert að sök að hafa brotið gegn friðhelgi einkalífs

Blaðamönnunum fimm er gert að hafa gerst brotlegir við ákvæði 228. og 229. greina almennra hegningarlaga sem snú­ast um frið­helgi einka­lífs með því að taka við gögnum, vinna úr þeim og skrifa fréttir. Í gögnum málsins kemur skýrt fram að lög­reglan á Norð­ur­landi eystra telur það mik­il­vægt að lög­­regla rann­saki mál þar sem reynir á mörk tjáningarfrelsins fjölmiðla „þannig að dóm­stólum verði gert fært að fjalla efn­is­­lega um þessi mörk með hlið­­sjón af öllum þeim gögnum sem aflað hefur verið við rann­­sókn máls­ins.“

Ákvæðin sem blaðamönnunum fimm er gefið að hafa brotið gegn komu inn í íslensk lög árið 2021 og sam­hliða var bætt við sér­stöku refsi­leysi fyrir blaða­menn svo þeir geti áfram sem áður tekið við gögnum og fjallað um þau, telji þeir að gögnin eigi erindi. Í lög­skýr­ingu, sem sett er fram í áliti allsherjar- og menntamálanefndar milli umræðna um breytinguna, segir að ákvæðin eigi ekki við „þegar hátt­­­semin er rétt­læt­an­­­leg með vísan til almanna- eða einka­hags­muna. Er hér m.a. litið til þess að ákvæðið hamli ekki störfum og tján­ing­­­ar­frelsi fjöl­miðla, m.a. í þeim til­­­vikum þegar þeir fá aðgang að gögnum eða for­­­ritum sem hefur verið aflað í heim­ild­­­ar­­­leysi og geti varðað almanna­hags­mun­i.“ 

Auk blaðamanna er einstaklingur nákominn Páli Steingrímssyni skipstjóra með réttarstöðu sakbornings í rannsókn lögreglunnar, fyrir að taka síma hans ófrjálsri hendi og skila honum síðar. Sami einstaklingur hefur einnig legið undir grun um að hafa byrlað Páli, en niðurstaða réttarmeinafræðings sem fengin var af lögreglu til að vinna réttarfræðilega matsgerð var sú að engar handfastar vísbendingar væru til staðar um að reynt hafi verið að eitra fyrir Páli. 

Héraðsdómur sagði aðfarir lögreglu ólögmætar

Aðalsteinn Kjartansson kærði þá ráðstöfun lögreglunnar á Norðurlandi eystra að veita honum réttarstöðu sakbornings í málinu þegar í febrúar á síðasta ári. Fór hann fram á að Héraðsdómur Norðurlands eystra úrskurðaði um lögmæti aðgerða lögreglunnar í málinu.

Héraðsdómur úrskurðaði 28. febrúar 2022 að lögreglustjóranum á Norðurlandi, Páleyju Borgþórsdóttur, hafi verið óheimilt að veita Aðalsteini réttarstöðu sakbornings.

Í niðurstöðu héraðsdóms sagði að „blaðamaður verði ekki talinn brotlegur við 228. gr. og/eða 229. gr. almennra hegningarlaga fyrir það eitt að móttaka og sjá viðkvæm persónuleg gögn sem ekki varða almenning, enda er það þáttur í starfi blaðamanna að móttaka ýmis gögn og ábendingar sem þeir meta hvort eigi erindi við almenning.“ Enn fremur segir í dómnum að slíkt verði einnig að teljast eiga við almennt, það er að segja að það eitt að maður taki við og opni gögn sem dreift er í óþökk þess sem þau varðar, sé ekki refsivert athæfi.

Gunnar Ingi Jóhannsson, lögmaður Aðalsteins, sagði fyrir dómi að málflutningur lögreglunnar væri byggður á sandi. Engin staðfesting væri til staðar fyrir því að kynferðislegu efni hefði yfirhöfuð verði dreift. Kenningar lögreglu þar um væru samsæriskenningar og málatilbúnaðurinn hefði ekkert að gera með nein kynlífsmyndbönd heldur væri tilgangurinn að þagga niður í blaðamönnum.

Lögreglan á Norðurlandi eystra kærði úrskurð héraðsdóms til Landsréttar sem vísaði 16. mars 2022 máli Aðalsteins frá og tók ekki efnislega afstöðu varðandi kæru hans. Aðalsteinn kærði þá niðurstöðu til Hæstaréttar en rétturinn vísaði þeirri kæru frá og taldi að hann hefði ekki heimild til að kæra frávísunarúrskurðinn. Aðalsteinn hefur falið lögmanni sínum að fara með málið fyrir Mannréttindadómstól Evrópu.

Þóra Arnórsdóttir, sem einnig hefur stöðu sakbornings við rannsóknina, krafðist þess í apríl á síðasta ári fyrir Héraðsdómi Norðurlands eystra að embætti lögreglustjórans á Norðurlandi eystra yrði úrskurðað vanhæft til að rannsaka málið. Því hafnaði dómurinn.

Lítið sem ekkert unnið í rannsókn málsins mánuðum saman

Blaðamennirnir fjórir voru því teknir í yfirheyrslu að í ágúst síðastliðnum. Þar voru þeir meðal annars spurðir út í hverjir heimildarmenn þeirra gætu verið, hvernig vinnulagi við fréttaskrif er háttað og hvar þeir telji að mörk tjáningarfrelsis fjölmiðla liggja. Þær spurningar sem bornar voru fyrir Inga Frey á þriðjudag voru að uppistöðu af sama meiði. 

Í nóvember á síðasta ári sendu lögmenn blaðamanna kvörtun til ríkissaksóknara vegna rannsóknar málsins. Í kvörtun lögmanns Þórðar Snæs kemur fram að miðað við svör lögreglu til hans virðist enginn gangur hafa verið í rannsókn málsins um nokkurt skeið og að lögregla hafi borið fyrir sig annir við að sinna öðrum málum. Auk þess hafi utanumhald á rannsóknargögnum málsins og afhending þeirra væri brogað. Var farið fram á það að ríkissaksóknari hlutaðist til um að embætti lögreglustjórans á Norðurlandi eystra lyki meðferð málsins sem fyrst og án frekari tafa.

Í svari lögreglunnar á Norðurlandi eystra til ríkissaksóknaraembættisins sagði að veikindi eins sakbornings hefðu tafið rannsóknina og að ekki væri hægt að ljúka henni fyrr en hægt væri að taka skýrslu af viðkomandi einstaklingi. Enginn þeirra fimm blaðamanna sem fengið hafa réttarstöðu sakbornings í málinu hafa glímt við veikindi sem hafa hindrað þá frá því að mæta til skýrslutöku.

Í svarbréfi ríkissaksóknara til lögmanns Þórðar Snæs, sem er dagsett 6. febrúar síðastliðinn, segir að embættið telji „ekki efni til frekari aðgerða af sinni hálfu að svo stöddu en hefur óskað eftir því við lögreglustjórann á Norðurlandi eystra að hraða rannsókn málsins eins og hægt er.“

Fyrirvari um hagsmuni: Í fréttinni er fjallað um atburði sem tengjast Heimildinni og starfsmönnum fjölmiðilsins beint.