Það virðist sem Ísland sé að hrapa niður á lista Transparency International yfir þau ríki sem minnst spilling á sér stað.  Ísland var í efsta sæti sem minnst spillta land í heimi árið 2006, en er núna komið niður í 14. sæti samkvæmt síðustu könnun sem fór fram 2016.  Ástandið getur varla hafa batnað síðan þar sem núverandi forsætisráðherra, Katrín Jakobsdóttir hefur sett á fót nefnd til að kanna hvernig hægt sé að auka traust almennings á störfum hins opinbera.    

Einnig hafa nýlega verið uppi raddir um að það sé kominn tími til að setja á fót sjálfstæða rannsóknarnefnd gegn kerfisspillingu. Aðal markmiðið væri að rannsaka mál sem snerta alþingismenn, stjórnsýslu og allar þær stofnanir sem eru í eigu almennings. Í huga almennings eru þeir sem tilheyra þessum starfstéttum ekki eins traustverðugir og þeir ættu að vera. Það er einnig afar sjaldgæft að mál sem koma upp séu rannsökuð af sjálfstæðum og óháðum aðilum. Einnig virðast stofnanir ríkisins leggja sig fram um að neyta aðilum um upplýsingar þegar um þær er beðið, ásamt því að gæta ekki gagnsæis í öllum málum.

„Þáverandi stjórnarandstaða lagði fram tillögu um að kom á fót sjálfstæðri rannsóknarnefnd sem myndi rannsaka spillingar mál.“ 

Það er því áhugavert að skoða reynslu annarra landa í þessum málum. Eftirfarandi eru upplýsingar  um hverning þessi mál hafa þróast í Nýju Suður Wales (NSW) fylkinu hérna í Ástralíu. NSW er fjölmennasta fylki Ástralíu, með um 7,8 milljón íbúa, eða um 32 prósent af öllum þeim sem búa í Ástralíu. NSW er með fylkisþing sem er kosið til á fjögurra ára fresti. Þeir flokkar sem fá meirihluta atkvæða stofna með sér fylkisstjórn. Forráðamaður fylkisstjórnarinnar er venjulega forystumaður stærsta flokksins sem myndar fylkisstjórnina og er venjulag kallaður Premier, hér eftir fylkisstjóri.  

Það má segja að traust almennings í NSW á stjórnkerfinu og stofnunum þess hafi ekki verið í góðu lagi allt frá Rum byltingunni frægu sem átti sér stað í fylkinu 1808. Þegar komið var á níunda áratuginn var traust fólks með því lægsta sem mælst hefur í Ástralíu. (Ekki eru til mælingar fyrir NSW fylkið eitt og sér).

Árið 1988 voru kosningar í fylkinu, en á þeim tíma var það verkalýðsflokkurinn (Labour) sem fór með fylkisstjórnina og hafði verið við stjórn undanfarin 12 ár. Fangelsismálaráðherra verkalýðsflokksins hafði verið dæmdur í fangelsi árið áður vegna mútuþægni. Hann hafði þegið peninga fyrir að flýta fyrir að fangar fengu lausn úr fangelsi. Það voru fleiri spillingarmál í gangi, þannig að kosningabaráttan bar mikinn keim af þeim. Þáverandi stjórnarandstaða lagði fram tillögu um að kom á fót sjálfstæðri rannsóknarnefnd (Independent Commission Against Corruption, eða ICAC) sem myndi rannsaka spillingar mál. 

Nefndin sett á fót 

Svo fór að stjórnarandstaðan vann kosningarnar með yfirburðum og myndaði nýja fylkisstjórn. Nýi fylkisstjórinn, sem hét Nick Greiner og var Liberal (Sjálfstæðisflokkur) lagði svo fram lög á fylkisþinginu um ICAC, sem fengu stuðning allra flokka og urðu að lögum 9. ágúst 1988. ICAC var síðan sett upp og tók til starfa 1989. Aðal markmið ICAC eru:

• Að rannsaka og upplýsa um spillingu í stjórnsýslu fylkisins
• Að koma í veg fyrir spillingu með ráðgjöf og aðstoð
• Að upplýsa almenning og starfsmenn stjórnsýslu um spillingu og afleiðingar þess

Umfang ICAC nær yfir alla stjórnsýslu fylkisins, þar með talið starfsmenn, öll ráðuneyti, sýslur, sveitastjórnir, borgarráð, þingmenn, ráðherra, dómskerfið og embætti landstjóra. Undanskilin er lögregla fylkisins, sem hefur sérhæfða sjálfstæða rannsóknarnefnd sem heitir Police Integrity Commission.  

ICAC sér ekki um að lögsækja aðila, heldur rannsaka mál og skila skýrslu til þingsins og saksóknara sem geta innihaldið meðmæli um lögsókn, ávítanir, breytingar á lögum eða reglugerðum og hvað mætti betur fara til að minnka áhættu á spillingu.

ICAC er sjáfstætt á þann veg að nefndin tekur allar sínar ákvarðanir sjálf og er ekki undir neinu öðru ráðuneyti eða ráðherra. ICAC þarf að gera grein fyrir öllum sínum málum með árlegri skýrslugerð til fylkisþingsins. ICAC er stýrt af framkvæmdastjóra sem er skipaður af fylkisstjóranum. ICAC hefur töluvert mikil rannsóknarvöld. Þegar rannsókn fer fram, þá getur ICAC:

• Þvingað fram gögn eða aðra hluti eftir aðstæðum
• Þvingað stjórnsýsluna eða starfsmenn hennar til að gefa upplýsingar
• Sækja stofnanir eða starfsmenn þeirra heim og skoða gögn eða taka afrit
• Fá leitarheimildir til að afla gagna
• Framkvæma mynd og hljóð upptökur í leynd og stunda hleranir á símtölum 
• Þvingað vitni til að svara spurningum 

Lögunum um ICAC hefur verið breytt nokkrum sinnum og nýjasta breytingin setti á fót embætti eftirlitsmanns sem hefur það hlutverk að sjá til þess að ICAC fylgi lögum og reglum.

Árangur ICAC hefur verið töluvert mikill. ICAC hefur í gegnum árin upplýst mörg mál sem hafa leitt til dómsmála og fangelsisdóma yfir starfsmönnum stjórnsýslunnar, þingmönnum, ráðherrum og leitt til þess að nokkrir fylkisstjórar hafa orðið að segja af sér. Einn af fyrstu pólitísku fórnarlömbum ICAC var fylkisstjórinn sjálfur, Nick Greiner árið 1992, þegar hann var talinn hafa ráðið fyrrverandi flokksfélaga til starfa í stjórnsýslu fylkisins án þess að fara eftir starfsráðningarferli fylkisins.  

Allra nýjasta dæmið var þegar tveir fyrrum ráðherrar verkalýðsflokksins voru dæmdir í fangelsi fyrir embættisafbrot, fyrr á þessu ári.

Sagði af sér vegna rauðvínsflösku

Eitt nýlegt dæmi sem kom upp kostaði fylkisstjórann Barry O´Farrell embættið. Hann var flokksformaður Sjálfstæðisflokksins (Liberals) árið 2011, sem var þá í stjórnarandstöðu. Flokkur hans og Framsókn (National Party) unnu kosningarnar það árið og með því varð Barry O‘Farrell fylkisstjóri.  Árið 2014 var ICAC að rannsaka spillingu í kringum vatnsveitu fylkisins. Stór hluti af þeirra verkefnum voru gefin til einkafyrirtækis á óeðlilegan hátt. Þetta einkafyrirtæki hagnaðist mikið á þessum verkefnum. ICAC fékk upplýsingar um að framkvæmdastjóri þessa einkafyrirtækis hefði gefið Barry O´Farrell eina flösku af rauðvíni að gjöf í tilefni þess að flokkur hans vann kosningarnar árið 2011.  Þegar þeir könnuðu hagsmunaskrá fylkisstjórans hjá þinginu, kom þessi gjöf hvergi fram. Það er skylda allra þingmanna að skrá inn í hagsmunaskrá allar gjafir sem eru yfir 40.000 kr. virði (AUD $500). Rauðvínsflaskan góða var engin venjuleg flaska af rauðvíni. Þetta var Penfolds Grange rauðvín frá árinu 1959, sem er fæðingaár Barry O´Farrells. Þessi flaska kostar aðeins um 240.000 kr. (AUD $3,000).

„Hann sagðist ekki vera neinn sérfræðingur á rauðvín og hann gæti ekki gert greinarmun á ódýrri rauðvínsflösku og Penfolds Grange flösku.“

Barry O´Farrell var kallaður í yfirheyrslu hjá ICAC þar sem hann var spurður út í þessa gjöf og af hverju hún væri ekki skráð í hans hagsmunaskrá. ICAC spurði hann einnig um símtal sem átti sér stað á milli hans og framkvæmdastjóra einkafyrirtækisins sem sendi honum flöskuna þennan dag.  Hann sagðist engan veginn muna eftir þessari gjöf því á þeim tíma hefði hann fengið aðrar gjafir í tilefni þess að flokkurinn vann kosningarnar. Hann sagðist ekki vera neinn sérfræðingur á rauðvín og hann gæti ekki gert greinarmun á ódýrri rauðvínsflösku og Penfolds Grange flösku. Hann hélt því fram að hann hefði ekki fengið þessa flösku að gjöf og mundi ekki eftir hvað þeir töluðu um í símtalinu. Nokkrum dögum seinna var hann aftur kallaður í yfirheyrslu. ICAC sýndi honum þá frekari sönnunargögn um gjöfina. Þeir sýndu honum kvittun sem hann hafði skrifað undir fyrir móttöku á flöskunni ásamt afriti af blaði með hans áritun þar sem hann var að þakka framkvæmdarstjóranum fyrir rauðvínsflöskuna, sérstaklega vegna þess að hún var frá sama ári og hann var fæddur. Daginn eftir sagði Barry O´Farrell af sér fylkisstjóra embættinu og seinna hætti á þinginu.

Skoða að setja á fót alríkisnefnd

ICAC fær um 3.000 mál til meðferðar árlega. Þessi mál geta komið frá almenningi, starfsmönnum fylkisins, þingmönnum eða ráðherrum. Öll mál eru skoðuð og svarað, en það eru um 30-40 mál sem fara í dýpra rannsóknarferli. ICAC er einnig mjög öflugt í því að upplýsa starfsmenn stjórnsýslunnar um hvað leiðir til og getur falið í sér spillingu. Þetta er gert með vinnufundum, námskeiðum og fyrirlestrum.

Flestir eru sammála um að ICAC hefur unnið stórvirki við að halda spillingu í fylkinu niðri. Það væri hægt að tína til mörg spillingarmál hér í viðbót, en það er alveg ljóst að ef ekki væri fyrir ICAC þá væri fylkið mikið verr sett. Undafarin þrjú til fjögur ár hafa töluvert margir pólitíkusar orðið fyrir barðinu á ICAC, sem hefur leitt til afsagnar ráðherra, fylkisstjóra og jafnvel hafa þingmenn orðið að hætta vegna mála sem þeir komu að. Þessi pressa hefur orðið til þess að sumir pólitíkusar eru farnir að reyna að koma hömlum á ICAC undir því yfirskyni að ICAC sé of öflugt og gæti ekki réttlætis. Allavega, enn sem komið er hefur þessum pólitíkusum ekki tekist að sannfæra neinn um ágæti þess að setja frekari höft á ICAC. Einnig hefur reynsla NSW af ICAC orðið til þess að önnur fylki hafa sett upp svipaðar rannsóknanefndir. Flestar af þeim hafa þó ekki eins mikil völd og sjálfstæði eins og ICAC.

Nú undanfarin ár, hafa einnig verið uppi raddir um að stofna alríkis (Federal) ICAC, sem myndi gegna svipuðu hlutverki á alríkisvísu. Samkvæmt skoðanakönnunum er mikill meirihluti almennings meðfylgjandi stofnun á alríkis ICAC. Eins og nærri má geta, þá er alveg ljóst að ástralskir alríkispólitíkusar eru ekki mjög hrifnir af þeirri hugmynd. Þetta gæti þó breyst, því nýlega lýsti formaður verkamannaflokksins (Labour), sem er í stjórnarandstöðu yfir því að ef þeir vinna næstu alríkiskosningar, þá munu þeir setja á fót alríkis ICAC.