Ég skrifaði grein um vekni („wokeness“) í Heimildina fyrir alllöngu þar sem ég reyndi að skilgreina þetta fyrirbæri. 

Ýmsum þótti grein mín of flókin sem er erfitt viðureignar þar sem ekki er auðvelt að gefa einfaldar skilgreiningar á flóknum fyrirbærum. Aðrir hafa komið að máli við mig og lýst furðu á staðhæfingum í greininni um að marxistar séu hatursmenn vekni, enda iðulega á því hnykkt, sérstaklega í hægri-sinnuðum miðlum, að vekni sé marxísk hugmyndafræði.

Hér er því smáárétting eða viðbót. Greinin fjallaði eingöngu um nýjasta form vekni, sem við sjáum t.d. í deilunum um trans-heimspeki. Ég fjallaði lítið um forsögu vekninnnar – eða öllu heldur sögu hennar frá því að upplýsingaöldin skapaði forsendur fyrir vökulli hugmyndafræði (t.d. með afneitun David Humes á sjálfinu) og fram á okkar daga. 

Saga vekninnar

Með örlítilli einföldun má ef til vill skipta sögu vekninnar síðustu 50 árin eða svo í þrjú tímabil:

1. Marxísk vekni. Blómatími á 7. áratugnum. Þarna var hugtakið vekni eða „wokeness“ ekki komið í notkun heldur var notast við nafnorðið „meðvitund“ og lýsingarorðið „meðvitaður“. „Meðvitund“ í marxískum skilningi er næmi fyrir stéttareðli samfélagsins og samhygð með öreigastéttinni, eða raunar öllum sem eru efnahagslega undirokaðir. Andstaða meðvitundar er „fölsk vitund“ sem er hugmyndafræði sem kapítalistar reyna að sögn að innprenta almenningi (t.d. í gegnum víðtæka auglýsingamennsku) í því augnamiði að dreifa athyglinni frá efnahagslegum móthverfum og óréttlæti í samfélaginu.

2. Póstmódernísk vekni. Blómatími í lok 20. aldar.  Þarna var trú á marxíska díalektík að dvína og í staðinn kom ný skilgreining á félagslegu réttlæti sem einblíndi fremur á táknræna undirokun minnihlutahópa (svo sem samkynhneigðra, þeldökkra, fatlaðra, gamalla nýlendubúa o.s.frv.) en efnahagslega áþján. Þó að marxistar hafi talið þessa hugmyndafræði afbakaða á ýmsan hátt (vegna einblíningar á menningarlegu yfirbygginguna fremur en hagræna grunninn) þá tóku þeir undir hana með semingi og margir róttækir hugsuðir tóku svo skrefið að fullu frá marxisma til póstmódernisma.

3. Sjálfsmyndarvekni, sem mætti ef til vill líka kalla síð-póstmóderníska vekni. Blómatími síðustu 10 árin þó að nokkurt bakslag hafi komið í hana síðustu 1-2 árin. Þarna hefur áherslan færst frá minnihlutahópum til sjálfsmyndar hvers einstaklings og vekni nú skilin sem næmi fyrir sérhverri vefengingu á sjálfvalinni sjálfskilgreiningu einstaklingsins. „Félagslegt réttlæti“ öðlast þannig nýja merkingu sem varðveisla einstaklingsbundinnar sjálfsmyndar, t.d. kyngervis eða menningarlegrar afstöðu.

Það er hér sem hefðbundnir marxistar segja „hingað og ekki lengra“ því að þessi tegund vekni lyktar af því sem Marx og Engels kölluðu „huglæga hughyggju“ og kenndu við hnignunarskeið síð-kapítalisma. Það er að sjálfsögðu fullkomlega ómarxískt að einstaklingar skilgreini sjálfsmynd sína í tómarúmi frá hlutlægum félagslegum og efnahagslegum „afstæðum“. Þar að auki hafa marxistar sögulega séð alltaf haft tröllatrú á raunvísindum (sbr. sterkra stöðu þeirra í gömlu Austantjaldsríkjunum) og það er í andstöðu við þá trú að einstaklingsval hafi forgang fram yfir t.d. líffræðilegar staðreyndir um fólk. Þetta skýrir mikið hatur (eða stundum stólpagrín) sem beinist frá marxískum ríkjum á borð við Kína eða Norður-Kóreu í átt til vekninnar á hinum kapítalísku, „úrkynjuðu“ Vesturlöndum.  

Niðurstaða

Ég vona að þessi árétting skýri betur tvíbenta afstöðu róttæka vinstrisins til vekni, sem m.a. hefur endurspeglast í nýlegum innanbúðardeilum á Íslandi. Að svo miklu leyti sem róttæka vinstrið hefur hvarflað í áttina frá marxískum kenningum þá er ekki óeðlilegt að það fylgi straumnum yfir í hina síð-póstmódernísku vekni. En að svo miklu leyti sem það heldur enn tryggð við marxíska þrætubók þá er eðlilegt að það bandi vekninni frá sér sem enn einni hnignunarheimspeki kapítalismans og bíði eftir tilkomu þúsundáraríkisins. 

Það er kunnara en frá þurfi að segja að félagslega íhaldsamt fólk af gamla skólanum er líka mjög andsnúið vekni en rök þess eru að sjálfsögðu allt önnur en þau sem boðið er upp á í vöruskemmum marxista og þyrftu aðra grein til útlistunar. Þegar sagt er að hringurinn sé að lokast í pólitík nútímans og hnífurinn gangi ekki lengur á milli lýðhyggju-hægrisins og gamla róttæka vinstrisins (eins og við sjáum t.d. í uppgangi Reform-flokksins hér í Bretlandi sem sækir nú skipulega inn á hefðbundnar lendur Verkamannaflokksins) þá er það þó einungis hálfsannleikur. Tortryggni beggja gagnvart vekni er t.d. af mjög ólíku bergi brotin.

Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskólann í Birmingham.