Í dag, 27. mars 2024, er rétt öld frá því sakborningur nokkur steig á fætur í réttarsal í München og hélt sína síðustu varnarræðu við það tækifæri. Svo lauk þeim réttarhöldum og dómur var kveðinn upp nokkru síðar. Sakborningurinn, Adolf Hitler, var að vísu dæmdur sekur en refsingin var svo léttvæg að augljóst þótti að dómarinn hefði í reynd tekið undir þau sjónarmið Hitlers sem hann setti fram í þessari varnarræðu sinni fyrir 100 árum.

Hitler var þá 35 ára. Hann fæddist í Austurríki 1889 en fluttist til Þýskalands rétt áður en heimsstyrjöld braust út 1914 og þjónaði í þýska hernum allt til stríðsloka 1918. Allt frá blautu barnsbeini virðist hann hafa verið sannfærður um að hann væri fæddur mikilmenni en því miður reyndist hann skorta hæfileika til að skara fram úr á þeim listabrautum sem hann vildi helst leggja fyrir sig. Gerðist hann beiskur og bitur og eins og fleiri „vonsvikin mikilmenni“ varð hann sannfærður um að annað fólk væri sífellt að leggja stein í götu sína og þá helst Gyðingar.

Eftir stríðið uppgötvaði Hitler loks hvar hæfileikar hans lágu. Hann reyndist innblásinn ræðumaður. Honum var afar gefið að sannfæra annað fólk um að hans skoðanir væru hinar einu réttu. Og þar sem skoðanir Hitlers fólust í þjóðernisofstopa og Gyðingahatri og að lyktum fasisma, þá varð hann brátt innsti koppur í búri í flokki einum í München sem barist fyrir þvíumlíku.

Þýska nasistaflokknum.

Haustið 1923 lék allt á reiðiskjálfi í Þýskalandi. Þjóðverjar höfðu hvorki náð sér andlega né samfélagslega eftir ósigurinn í heimsstyrjöldinni. Verðbólga lék lausum hala svo heilar hjólbörur af peningaseðlum dugðu ekki fyrir einum brauðhleif. Gyðingum, útlendingum almennt og stríðsskaðabótum var kennt um allt illt. Þá tók Hitler þá áhættu að reyna að ræna völdum. Fyrirmynd hans var ítalski fasistaleiðtoginn Benito Mussolini sem hafði nokkru áður náð völdum á Ítalíu með einu snöggu áhlaupi.

En „bjórkjallarauppreisn“ Hitlers og félaga í nóvember fór út um þúfur. Þeir voru handteknir og leiddir fyrir rétt en þá brá svo við að fasistaforinginn náði að snúa réttarhaldinu sér í hag og notaði það sem flugskeytapall þaðan sem hann hélt uppi hörðum árásum á það þýska lýðveldi, sem sett hafði verið á stofn eftir stríðið og var enn að reyna að fóta sig.

Og Weimar-lýðveldið, eins og það var kallað, bar varla við að verja sig þegar til kom. Þennan síðasta dag réttarhalda, 27. mars 1924, hélt Hitler þrumuræðu af sakborningabekknum og kvaðst fyrst og fremst hafa skipulagt valdaránið til að koma í veg fyrir að hinir illskeyttu kommúnistar næðu völdum í Þýskalandi, líkt og í Rússlandi.

En svo sagðist hann hafa „ætlað skapa í Þýskalandi þau skilyrði sem ein gera okkur kleift að losa þá járnkrumlu óvina okkar sem hefur læst sig í okkur. Við vildum skapa reglu, kasta út afætunum [þetta var stikkorð yfir Gyðinga], hefja baráttu gegn þrælshlekkjum hinna erlendu verðbréfasala og þeirra útlensku peningaafla [sem ráðskast með okkur], berjast gegn stjórnmálavæðingu verkalýðshreyfingarinnar, og það sem allra mikilvægast er: Berjast fyrir þeirri æðstu og virðingarverðustu skyldu sem við Þjóðverjar þekkjum, en það er skylda okkar til að bera vopn og halda úti her. Og nú spyr ég ykkur: Er það sem við vildum virkilega landráð?“

Ekki fór milli mála að sú gamla yfirstétt sem enn fór með mestöll völd í Þýskalandi, og þar á meðal í réttarkerfinu, hafði samúð með málstað Hitlers. Hann hafði farið með vopnum gegn ríkinu og fyrir það varð náttúrlega að dæma hann, en dómurinn hljóðaði aðeins upp á fimm ára fangelsi og svo var hann látinn laus í desember og hafði þá aðeins setið inni í rúmt ár samtals. 

Og hafði reyndar lifað í vellystingum í fangelsinu og notað tímann til að lesa ritara sínum fyrir ævisögu sína og stefnuskrá, Mein Kampf.

Í fangelsinu sannfærðist Hitler um að vopnað valdarán væri ekki rétta leiðin til að tryggja sér völd. Slíkt væri hættuspil og gæti endað alla vega en hæfileikar hans fólust sem fyrr segir í að tala, og að tala fólk til liðs við sig.

Og þá hæfileika skyldi hann nota til að ná völdum — með lýðræðislegum hætti.

Þó hann væri í reynd að nota maskínur lýðræðisins til að krefjast þess að lýðræðið yrði aflagt.

Réttarhöldin í München og hinn fislétti dómur og huggulega meðferð sem Hitler naut þar fyrir 100 árum, og síðan í fangelsinu, eru eftirleiðis aðvörunarbjalla fyrir sérhvert lýðræðisríki.

***