„Hér erum við að setja hin raunverulegu fórnarlömb þessa mútuhneykslis í forgrunn. Að beina athyglinni út fyrir landamæri Namibíu. 15 þúsund kílómetra í norður, til Reykjavíkur og Akureyrar“, Þetta sagði Graham Hopwood, einn höfunda stöðuskýrslu sem félagasamtökin The Institute for Public Policy Research (IPPR) hafa unnið í samstarfi við breska sendiráðið í Namibíu um áhrif Fishrot-mútuhneykslisins á namibískt samfélag.

Tilgangur skýrslunnar, sem unnin var á sex mánaða tímabili – frá september í fyrra og fram í febrúar á þessu ári – er að beina athyglinni af afleiðingunum sem málið hefur haft víðar en að namibískum stjórnvöldum, og sérstaklega til Íslands. 

Í henni er sögð saga þrettán sjómanna sem hafa orðið illa úti vegna málsins. Rætt var við 40 sjómenn og fjölda barna þeirra. Ýmist er um að ræða menn sem störfuðu hjá útgerðum sem misstu kvóta, þegar sjávarútvegsfyrirtækið Namsov missti kvóta vegna ákvarðana sjávarútvegsráðherrans og tengdra manna, sem nú sitja í varðhaldi í Namibíu. Þeim kvóta var síðan komið til Samherja sem greiddi áhrifamönnunum mútur í staðinn, samkvæmt lýsingum rannsakenda og ákærum í Namibíu.

Allt að 1.000 manns eru sögð hafa misst vinnu af þeim sökum. Eins er rætt við sjómenn á skipum Samherja, sem sagt var upp fyrirvaralaust þegar fyrirtækið hætti skyndilega starfsemi í landinu í kjölfar þess að uppljóstrað var um Fishrot-hneykslið.

Saga mannanna sorgleg

Stöðuskýrslan er hluti af stærri rannsókn á áhrifum Fishrot-mútuhneykslisins. Enn er til skoðunar efnahagslegt tap samfélagsins, bæði vegna fjárhagslegs taps namibísku þjóðarinnar og skattaundanskota sem fylgdu. Þetta verði grundvöllur þess að krefjast skaðabóta vegna þess skaða sem málið hefur valdið. Þær bætur eigi síðan að nýta til að bæta þeim sem sem hafa orðið verst úti vegna málsins.

Loforð BjörgólfsLýsingar fyrrverandi sjómanna á skipum Samherja í Namibíu benda ekki til þess að þeir telji loforð þáverandi forstjóra Samherja um viðskilnað fyrirtækisins í Namibíu ekki hafa staðist.

Saga mannanna sem sögð er í skýrslunni er sorgleg. Margir þeirra hafa misst heimili sín, neyðst til að flytja í kofabyggðir, þar sem aðgangur að rafmagni, vatni og hreinlætisaðstöðu er takmarkaður og fjölskyldur þeirra hafa sundrast eftir að eina fyrirvinna stórra fjölskyldna varð skyndilega atvinnulaus. Þeir urðu allir fyrir því að fótunum var skyndilega kippt undan þeim, þegar þeim var sagt upp fyrirvaralaust og án skýringa. 

Stefna Samherja ef með þarf

Í máli Hopwood, sem er stjórnandi hjá IPPR, á kynningu á skýrslunni kom fram að íslenska fyrirtækið Samherji væri augljóslega sá aðili sem beri ábyrgð í málinu. Þess vegna þurfi að ná eyrum Íslendinga.

Hann vill að Samherji „biðjist formlega afsökunar á sínum hlut í Fishrot-mútuhneykslinu, sérstaklega gagnvart þeim einstaklingum sem það hefur haft áhrif á, þeim samfélögum og namibísku samfélagi í heild sinni.“

Auk þess er krafa um að Samherji greiði bætur til þeirra einstaklinga og samfélaga sem hafa orðið fyrir neikvæðum áhrifum vegna málsins. Ef til þess kemur þurfi að sækja þær skaðabætur til Samherja í gegnum dómstóla. 

Hann sagði íslensk stjórnvöld þurfa að leggja við hlustir. Það gengi ekki lengur að þau tækju ekki ábyrgð. Það væri ekki nóg að skora hátt á listum þjóða þar sem lítil spilling ríkir, það þyrfti líka að sýna það í verki.

„Heimurinn er að horfa,“ sagði Hopwood.

Áhrifin komið fram í „jafnvel dauða fólks“

Trevino Forbes, borgarstjóri í Walvis Bay, tók til máls á fundinum en áhrif Fishrot-hneykslisins hafa komið harðast niður í hafnarborginni, þar sem sjómennirnir búa. Borgaryfirvöld hafa reynt að koma til móts við þá með því að gefa byggingarland sem sjómennirnir hafa fengið til að koma sér upp húsnæði. „Áhrif Fishrot hafa verið þung fyrir samfélagið í Walvis Bay og áhrifin komið fram í miklu vantrausti, neikvæðum efnahagsáhrifum og jafnvel dauða fólks.“

Hann sagði afar mikilvægt að takast á við þá spillingu sem geisað hefur í sjávarútvegi í landinu. „Fjöldi fólks varð fyrir áhrifum af þessu máli, misstu vinnu eða sat uppi í óvissu um framtíð sína. Hungur er einfaldlega daglegt viðfangsefni meira en 20 prósent íbúa Walvis Bay og atvinnuleysi ungs fólks mælist um 40 prósent. Staða húsnæðismála er hrikaleg, eins og sést hefur í stórbrunum sem orðið hafa í kofabyggðum í og við borgina sem kostað hafa fjölmörg mannslíf undanfarin ár.“

Eins hafi neikvæðra áhrifa orðið vart með minnkaðri fjárfestingu og uppbyggingu atvinnulífs í Walvis Bay. Þess vegna sé mikilvægt að siðvæðing eigi sér stað í greininni.

Fulltrúi breskra stjórnvalda á fundinum, Charles Moore, sendiherra Breta í Namibíu, sagði að skýrslan væri mikilvægt plagg um „áhrif spillingarmáls á samfélag og fólk sem enga ábyrgð bar á þeirri atburðarás sem olli öllum þessum skaða. Hér fáum við fram sannanir fyrir þessum sorglegu áhrifum.“