Það þótti sæta furðu að Þorsteinn Jónsson vildi elta draum sinn um kvikmyndanám í Prag 1968 þegar allir vissu að Rússar sætu með 200 þúsund manna herlið við landamærin, albúnir til árásar. Og hann ákvað að vera áfram í Prag eftir innrásina, þótt Vorið í Prag væri á enda og margir stúdentanna hefðu flúið aftur til heimkynna sinna.
„Vitnisburðurinn“ er minni sem er vel þekkt, til dæmis úr frásögnum af helförinni. Þau sem lifa atburðina finna tilgang – jafnvel á meðan þau eru stödd í skelfilegustu raunum – í því að ákveða að bera söguna áfram til þess hún falli ekki í dá gleymskunnar. Margir lýsa því að hún hafi jafnvel hjálpað þeim að halda lífi, knýjandi þörfin fyrir að bera vitni um atburðina.
Þorsteinn er í sögunni beinlínis beðinn um að segja frá atburðunum í Prag. Hann ræðir við Frú Scromovu í Skólaráðuneytinu þegar innrásin er nýhafin, aðrir stúdentar frá Vestur-Evrópu eru á leið burt úr landinu og þrýst er á hann að gera slíkt hið sama. Scromova segir berum orðum: „Þú ert okkar vitni“ (bls. 42) og segir honum frá því að þetta sé ekki í fyrsta sinn sem erlendur her hafi ruðst inn í Prag. Aðeins tuttugu og fimm árum fyrr hafi nasistar drýgt þar viðbjóðslega glæpi. „Vertu hér áfram og taktu eftir. Svo ferðu heim og segir frá. Það verður hlustað á þig.“ (bls. 42) Þorsteinn tekur stöðu vitnisins alvarlega, bæði með því að senda efni heim til Íslands, sem lesið er upp í fréttatíma Sjónvarpsins – og svo núna, meira en hálfri öld síðar.
Minnispælingar eru áberandi í Vordögum í Prag, eins og oft vill verða í sjálfsævisögulegum verkum. Sumt segist höfundur ekki muna, en hafi þá heimildir (til dæmis bréf sín til foreldra) sér til aðstoðar. Hann man til dæmis einungis eftir einni stúlku í salnum þegar stúdentar horfðu á sjónvarpsútsendingu frá umsátrinu við útvarpshúsið, en í bréfi til foreldranna hefur hann skrifað að salurinn hafi verið fullur af stúdentum og starfsfólki.
„Tíminn hefur þurrkað út allt nema þessa einu stúlku, og myndin í huga mér af þessum fyrsta fundi okkar er klippt sena, sviðsetning og heimild í senn.“ (bls. 12)
Þessi stúlka er Vera, sem sögumaður verður ástfanginn af, og gerir vitnisburðinn frá Prag öðrum þræði að ástarsögu. Vera er bæði dularfull og heillandi og fegurð hennar nánast ekki hægt að lýsa með orðum. Saga þeirra fléttast saman við söguna af innrásinni og ást og róttækni svífa yfir vötnum.
„Það er nokkuð augljóst að höfundur Vordaga í Prag er kvikmyndagerðarmaður, enda birtist frásögnin lesandanum á ákaflega myndrænan hátt, oft líkt og æsilegt atriði í bíómynd“
Vera rammar inn frásögnina og höfundur ber í sífellu saman ástina og innrásina, enda hefur hvort tveggja haft mikil áhrif á hann:
„Þetta var ástin, stjórnlaus og sjálfsögð, þótt úti væri verið að skjóta á saklaust fólk“ (bls. 32) ... „Ég einbeitti mér að því að lifa Veru af, alveg eins og hvarf Vorsins“ (bls. 88–89) og „Hafði farið fyrir ást okkar Veru eins og Vorinu?“ (bls. 95)
Sögumaður verður ástfanginn af táknmyndinni Veru, ekki síður en henni sjálfri og hún fylgir honum út lífið, skýtur stundum upp kollinum víða um heim, löngu eftir að atburðirnir í Tékkó eru orðnir minning.
Margt hefur spaugilegan undirtón í Vordögum í Prag og sumt er beinlínis sprenghlægilegt, eins og sagan af Júlíusi, frænda höfundar, sem kom frá Íslandi til þess að læra klippingu hjá tékkneska sjónvarpinu. Hann vildi ekki láta fara mikið fyrir sér, en fylgdist með og þótti fyrir vikið afar grunsamlegur og reyndist gott fóður í ofsóknarbrjálæði eftirlitssamfélagsins. Þorsteinn nær vel að miðla fáránleika aðstæðnanna, á tímum þegar menn gátu lent í því að hitta ókunnugt fólk sem sagði: „Ég starfa við að lesa bréfin þín“ eins og hendir Martinu, eiginkonu læknisins Oskars, en þau hjónin hýstu Júlíus frænda og lentu fyrir röð fáránlegra tilviljana í smækkaðri mynd Réttarhaldanna eftir Kafka. „Þú ert fastur í óskiljanlegri atburðarás sem þú hefur enga stjórn á og botnar ekkert í.“ (bls. 127) Þótt allur sá málatilbúnaður sé að sönnu grátbroslegur, er lesanda ljóst að eins og hendi sé veifað getur hann breyst í hrylling, á tímum þegar fólk var fangelsað og jafnvel myrt fyrir upplognar sakir.
Það er nokkuð augljóst að höfundur Vordaga í Prag er kvikmyndagerðarmaður, enda birtist frásögnin lesandanum á ákaflega myndrænan hátt, oft líkt og æsilegt atriði í bíómynd. Þorsteini Jónssyni tekst í verki sínu afar vel að miðla þeim bráðnauðsynlega vitnisburði sem fengið hefur að gerjast og malla í höfði hans í rúmlega hálfa öld.
Athugasemdir