Nauðgun og glatað sakleysi, börn í hakkavél dómstóla og gulu pressunnar, börn sem eru fangar fjölskyldutráma og alkóhólisma foreldranna, eða fórnarlömb eineltis og vanhæfra kennara eða skólastjórnenda. Þetta eru málefni sem þarf að ræða, en er erfitt að ræða í barnvænum myndum – þótt það sé sannarlega ekki ómögulegt, og þetta markar nokkrar athyglisverðustu myndir ársins til þessa.

Tékkneska myndin Viðkvæm manneskja (Citlivý člověk) virðist gerast í einhvers konar hliðarveröld við það Tékkland sem varð, allavega eru vísanir í kommúnismann í myndinni of nýlegar til að passa við framtíðarmynd – því í nálægri framtíð verður það langt liðið frá kommúnismanum að hann verður fortíð sögubókanna, ekki ljóslifandi fortíð aðalpersónanna eins og hér. Þetta er Tékkland þar sem mótorhjólabandítar að hætti Mad Max ríða um héruð og inn í þetta fléttast svo fjölskylda Elíasar (Jaroslav Cuhra), móðirin sem þeir glata og pabbinn, leikarinn sem er sífellt að vitna í heimsbókmenntirnar og drekka görótta drykki og gretta sig eftir á, sem og afinn sem fellur frá.

Líklegast er aðalsaga myndarinnar, dimm og drungaleg sem hún er, samt einhver einkennilegur flótti frá erfiðum heimilisaðstæðum. Drungalegt ævintýri sem er samt ískyggilega raunsætt um sumt. Myndin er byggð á skáldsögu Jáchym Topol, sem kemur úr einni frægustu listafjölskyldu Tékklands, en bróðir hans, Filip, var söngvari og píanóleikari einnar frægustu andspyrnusveitar áttunnar og níunnar, Psí vojáci (sem þýðir Stríðshundarnir og er sótt í bókina Little Big Man, sem seinna var kvikmynduð með Dustin Hoffman) og spilaði á píanó þangað til blæddi úr hnúunum – og vitaskuld dó hann ungur, aðeins 48 ára. Pabbi þeirra var helsti Shakespeare-þýðandi Tékka og afinn virt tilraunaskáld og bæði Filip, bróðir Jáchyms, og foreldrarnir dóu á árunum fimm áður en bókin kom út og því er auðvelt að ímynda sér söguna sem einhverja útfærslu á fjölskyldutráma listhneigðrar fjölskyldu. Svo er auðvitað frægasta lag Stríðshundanna spilað undir eftirminnilegustu senu myndarinnar. Myndin treystir þó um of á hristar myndavélar og sérviskulega heimssýn, hún nær aldrei alveg að fanga mann almennilega – en eftirminnilegasta persónan er þó alltaf hinn barnungi Elías sem ekkert segir en horfir bara, barnið í bakgrunninum að skrásetja brjálæði foreldranna.

Glatað sakleysi strákastelpunnar

Belgíska myndin Hann bráðnar (Het smelt) hefst í ansi grámóskulegum nútíma. Þar hittum við fyrir Evu, fámála og óframfærna konu um þrítugt. Hún virðist nánast ástfangin af eigin einveru, af eigin harmi. Hún hrekur fólk frá sér, stundum á ósanngjarnan hátt, og maður er ekkert æstur að eyða næstu klukkutímum í félagsskap hennar. En svo spólar myndin tuttugu ár aftur í tímann, til aldamótanna síðustu, og þar kynnumst við allt annarri Evu, lífsglaðri og úrræðagóðri tólf ára strákastelpu, og manni verður hugsað til þess að leikstýran Veerle Baetens var einmitt verðlaunuð fyrir að leika Línu Langsokk í belgískum söngleik, en þetta er fyrsta leikstjórnarverkefni þessarar virtu belgísku leikkonu. Og hún kann greinilega að leiðbeina ungum leikurum, því Rosa Merchant, sem leikur hina ungu Evu, var valin besta leikkonan á kvikmyndahátíðinni á Sundance, enda algjört náttúruafl á hvíta tjaldinu. Og myndin lifnar við þegar við ferðumst til aldamótanna – og eyðir blessunarlega mestum tímanum þar, í æsku þar sem hvolpavitið er að kvikna, þar sem vináttan er brotgjörn og foreldrarnir erfiðir.

En það virðist þó óþarfi að hafa áhyggjur af Evu, þetta virkar eins og klár, lífsglöð og ráðagóð stelpa sem muni alltaf spjara sig. Nema það er einhver svakaleg skekkja á milli nútíma-Evu, sem dúkkar reglulega upp, og fortíðar-Evu, og því verður helsta ráðgáta myndarinnar þessi: hvað gerðist eiginlega þarna á milli? Hvernig glataði Eva nútímans lífsgleði og ákveðni hinnar ungu Evu? Við því fáum við svör í mögnuðu lokaatriði – og um leið fáum við svar við gátunni einkennilegu sem er eins og hálfgert leiðarstef myndarinnar. 

Barn fyrir dómi

Þá er komið að franskri sigurmyndinni frá Cannes, Krufning á falli (Anatomie d'une chute). Þetta er í grunninn réttardrama, eiginmaður rithöfundarins Söndru (sem hin magnaða Sandra Hüller úr Toni Erdmann leikur) finnst látinn fyrir utan heimili þeirra í Frönsku ölpunum. Eftir hátt fall, samanber titilinn. Það er Daniel, sonur þeirra, sem finnur föður sinn og í kjölfarið upphefjast mikil réttarhöld yfir móðurinni – en mönnum greinir á hvort þetta hafi verið sjálfsmorð eða hvort honum hafi verið ýtt.

Snobb Frakka fyrir eigin tungu kemur líka skýrt fram í myndinni. Sandra – sem er þýsk og altalandi á þýsku og ensku, en stirð þegar kemur að frönskunni, er nánast neydd til að tala frönsku í réttarhöldunum og ekki er boðið að fyrra bragði upp á túlk – þótt hún bregði fyrir sig enskunni, afsakandi, fyrir erfiðustu spurningarnar.

Bæði voru þau hjónin rithöfundar og því er athyglisvert þegar réttarhöldin snúast nánast upp í mjög barnalega bókmenntafræði af því tagi þar sem nánast samasemmerki er sett á milli höfundar og þeirra persóna sem hann skapar, og öllu þessu smjattar slúðurpressan á. Um leið eru athyglisverð samtöl Söndru og lögfræðingsins Vincents, þar sem hann er í rauninni að koma henni í skilning um hvernig lögfræðin er einfaldlega annað skáldskaparform en skáldsagan.

Merkilegast er þó að réttarhöldin eru ekki lokuð og barnungum syninum er í engu hlíft, en hann er vel að merkja nánast blindur sökum vanrækslu föðurins og þarf að heyra hljóðupptökur af rifrildum foreldranna og lendir í hakkavél afskaplega ófyrirleitins réttarkerfis. En merkilegt nokk vex stráksi við þessa raun og verður eiginleg hetja myndarinnar þegar á líður.

Við áhorfið minntist maður ósjaldan skáldsögunnar Hordubal eftir Karel Čapek, þar sem fyrri hluti bókar lýsir lífi titilpersónunnar Hordubal og seinni hlutinn rannsókn á láti hans; og mórall sögunnar er einfaldur – þeir komust kannski að sannleikanum um dauða hans en munu ávallt vera órafjarri sannleikanum um líf hans. Það sama á við um þessi réttarhöld, óháð því hvort þau komast að sannleikanum um dauða eiginmannsins, þá er augljóst að allt sem þarna fer fram er skrumskæling á lífi allra sem við sögu koma. 

En um leið eru þau líka réttarhöld yfir hjónabandi, fjölskyldu og tveimur einstaklingum, óháð því hvort glæpur hafi verið framinn – og myndin sjálf réttarhöld yfir slíku kerfi. Kerfi sem getur ekki einu sinni varið saklaus börn.

Leitin að skrímslinu

Og loks að bestu mynd hátíðarinnar í Karlovy Vary, myndar sem fékk handritsverðlaunin í Cannes, Skrímsli (Kaibutsu) eftir Hirokazu Kore-eda. Hann vann gullpálmann á Cannes fyrir Shoplifters, gerði í kjölfarið tvær myndir erlendis sem nutu takmarkaðrar hylli, en er nú aftur kominn á heimavöll í Japan.

Þetta er líklega eina myndin af þessum fjórum sem er beinlínis við hæfi barna, en um leið sú flóknasta. Sem dæmi um það er stærsta spurning myndarinnar, hver sé skrímslið og þar koma margir til greina, en um leið er skrímslið líka heitið á saklausum barnaleik.

Myndin er sögð í þremur hlutum, þar sem sama tímalínan er sögð frá ólíkum sjónarhornum – það ólíkum að þetta er alls ekki endurtekningasamt. Fyrst hittum við fyrir móður sem fréttir að kennari sonar hennar sé að leggja soninn í einelti, svo fáum við kennara sem er ofurseldur valdi kvartgjarnra foreldra og skólamálayfirvalda, sem ólíkt honum eru ekki stödd í kennslustofunni sjálfri, og loks sjáum við tvo unga drengi reyna að verja vináttu sína fyrir ágangi umheimsins, einelti og skilningssljóum foreldrum. 

Á endanum er hugmyndin um skrímsli svo í raun afbyggð, skrímsli er oftast einföldun sem við sækjum í þegar heimurinn verður aðeins of flókinn og grimmur og okkur vantar einfaldan óvin, skrímsli eru oftast bara manneskjur sem eru að berjast við að brotna ekki og skilja ekki alltaf hvert annað almennilega.

En galdurinn er að í meðförum Kore-eda birtist okkur flókinn en um leið litríkur heimur, hann er manneskjulegastur allra leikstjóra án þess þó að verða nokkurn tíma væminn, persónur hans þurfa að ganga í gegnum alvöru eldraunir til að fá sína lausn og það þurfa áhorfendur líka að gera.

Sem speglar um leið allar þessar myndir, ákall þeirra er kannski helst það að við sem samfélög (í fleirtölu, enda myndirnar frá fjórum mismunandi löndum) og við sem einstaklingar (hvort sem er foreldrar, kennarar, ráðamenn eða bara sem borgarar) þurfum að átta okkur á því hve erfið og flókin vandamál bernskunnar eru, hvort sem það tengist skólakerfinu, heimilunum eða öðru. Jafnvel svo flókin og ósýnileg hinum fullorðnu að þau virðast oft óleysanleg. En um leið sjáum við hversu mikilvægt er að leysa þessi mál þegar við sjáum hvernig þau fylgja okkur annars fram á fullorðinsár – og margir munu vafalaust ekki síst sjá eigin bernsku í einhverjum þessara mynda, þannig að við getum reynt að nýta þær bæði til að vinna úr eigin bernskutráma og eins til þess að koma í veg fyrir bernskutrámu næstu kynslóðar.