Merkingartengsl samsettra orða við samsetningarliðina breytast oft með tímanum eins og hefur gerst í orðinu eldhús. Þegar um er að ræða orð sem fela í sér einhvers konar gildismat eða viðhorf séu þau skilin bókstaflega, eins og brúðkaup og rétthentur, er oft álitamál hvort eigi að skipta þeim út eða segja það ofurviðkvæmni að amast við þeim.

Mismunandi tengsl tákns og merkingar

Svissneski málfræðingurinn Ferdinand de Saussure, sem strúktúralisminn er rakinn til, lagði áherslu á að tengsl milli tákna málsins – orðanna – og þess sem þau vísa til væru tilviljanakennd og ættu sér engar rök­legar forsendur. Ekkert í hljóða- og bókstafaröðunum h-e-s-t-u-r og h-ú-s segir að þær hljóti að merkja það sem þær gera í íslensku – við bara lærum merkingu þessara hljóðaraða þegar við tileinkum okkur málið, hvort sem það er á máltökuskeiði eða síðar. Þetta er augljóst og óumdeilt hvað varðar grunnorð málsins, orð sem aðeins hafa að geyma eina rót. En málið vand­ast þegar við skoðum samsett orð eins og h-e-s-t-h-ú-s. Þar getum við brotið orðið í tvo hluta, hest- og -hús, og tengt þá við sjálfstæð orð sem við þekkjum, hestur og hús.

Þarna eru tengsl hljóðaraðar og merkingar ekki lengur fullkomlega tilviljanakennd þótt þau séu það í grunnorðunum – við getum haldið því fram að merking orðsins hesthús sé rökrétt og óhjá­kvæmileg afleiðing af merkingu orðanna hestur og hús. Þetta er hið margrómaða gagnsæi ís­lenskunnar sem hún hefur fram yfir ýmis grannmál þar sem samsett orð hafa iðulega að geyma gríska eða latneska stofna sem hafa enga merkingu fyrir fólki. Það er samt rétt að benda á að þótt við þekkjum hluta samsetts orðs úr öðrum orðum og getum tengt það við þau dugir það okkur ekki endilega til að átta okkur fullkomlega á merkingu samsetta orðsins. Hún er nefnilega alls ekki alltaf – og kannski sjaldnast – summa eða fall af merkingu orðhlutanna.

Þótt við þekkjum báða hluta orðsins útihús úr atviksorðinu úti og nafnorðinu hús þurfum við samt að læra sérstaklega að orðið merkir ʻönnur hús en íbúðarhús á sveitabæ, t.d. fjós og fjárhúsʼ – ekkert í orðinu sjálfu gefur vísbendingu um þá merkingu. Stundum gefur það m.a.s. kolranga niðurstöðu að tengja orð við upprunann. Í orðinu eldhús felast t.d. bæði eldur og hús, en nú á tím­um er sjaldnast eldað yfir opnum eldi, og eldhúsið er ekki sérstakt hús eins og eitt sinn var, heldur herbergi eða svæði í húsi. Orðið hefur haldist þótt eðli fyrirbærisins hafi gerbreyst. Þetta truflar okkur ekkert – við lærum orðið sem heiti á þessu tiltekna herbergi eða svæði og erum venju­lega ekkert að tengja það við orðhlutana enda er það oftast borið fram án h – eldús.

Eðlileg andstaða eða ofurviðkvæmni?

Nýlega sá ég umræðu um það hvort orðið brúðkaup væri nothæft eða viðeigandi í samtímanum. Orð­ið brúður merkir ʻkona sem er að ganga í hjónabandʼ og brúðkaup merkir upphaflega „hjú­skapar­samning eða það að brúður var mundi keypt“ segir í Íslenskri orðsifjabók. Nú finnst okkur vitanlega fjarri lagi að karlar kaupi sér konur, og einnig var því velt upp í umræðunni hvort orðið gæti átt við þegar tveir karlmenn gengju í hjónaband – þar er engin brúður í fram­an­greindri merk­ingu. En í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt ʻathöfn og veisla í tilefni þess að tveir ein­staklingar eru gefnir saman í hjónabandʼ – þar er það sem sé ekki tengt á nokk­urn hátt við upprunann eða orð­hlutana brúð­- og ­-kaup. Í slíkum tilvikum eigum við tvo kosti.

Við getum litið á orðabókarskýringuna og sagt: „Þetta er það sem orðið merkir í samtímanum. Orð­hlutarnir benda vissulega til annars en það skiptir ekki máli – við lítum bara á orðið í heild en lítum fram hjá merkingu einstakra hluta þess, rétt eins og við gerum með eldhús og ótalmörg önnur orð.“ En svo getum við líka sagt: „Það er augljóst hverjir hlutar þessa orðs eru, brúður og kaup, og það liggur beint við að tengja orðið við þau orð. Þess vegna er brúðkaup ótækt orð – það gefur til kynna að konur séu keyptar í einhverjum skilningi, og það útilokar hjónaband tveggja karlmanna.“ Það er ekki hægt að segja að annað þessara sjónarmiða sé ótvírætt rétt en hitt rangt, eða annað eigi alltaf við en hitt aldrei. Það fer eftir því um hvers konar orð er að ræða.

Ef bókstafleg eða upprunaleg merking orðanna felur í sér einhvers konar viðhorf eða gildismat getur verið heppilegt eða nauðsynlegt að skipta þeim út. Það hefði mátt halda því fram að orðið kynvilla merkti einfaldlega ʻsamkynhneigðʼ og þótt villa merki ʻeitthvað rangtʼ sé ástæðulaust að skilja það bókstaflegum skilningi í þessari samsetningu, nú þegar viðhorf hafi breyst. En það hefði aldrei gengið. Tengingin við merkinguna ʻeitthvað rangtʼ er of sterk í huga málnotenda, og orðið of tengt fordómum og gildismati. Svipað má segja um orð eins og vanskapaður, fóstureyðing og mörg fleiri. Öðru máli gegnir um orð eins og eldhús. Það felur ekki í sér neins konar gildismat eða viðhorf og því fylgja engir fordómar og þess vegna truflar það okkur ekki.

En fólk er misjafnlega viðkvæmt og þarna geta verið ýmis markatilvik. Eitt slíkt dæmi er orðið örvhentur (eða örvhendur) sem var áður örvendur og er talið hafa merkt eitthvað í átt við ʻsem snýr burt, snýr öfugtʼ. En málnotendur virðast snemma hafa tengt seinni hluta orðsins við hönd og þá kemur h inn í það. Nú má auðvitað segja að það sé neikvætt að snúa öfugt, en þar eð sá upp­runi liggur ekki í augum uppi er ólíklegt að hann trufli venjulega málnotendur. Það er frekar andstæðan rétt­hentur (rétthendur) sem er vandræðaorðið í þessu sambandi. Þótt við vitum kannski ekki hvað örv- merkir erum við ekki í vafa um merkingu orðsins rétt – og við erum alin upp í þeirri trú að það sem ekki er rétt hljóti að vera rangt, ekki síst í málfarslegum efnum.

Þess vegna drögum við þá ályktun að þau sem ekki eru rétthent hljóti að vera „ranghent“. Það er vel þekkt að áður fyrr var örvhent fólk beitt margvíslegu misrétti, svo að ekki sé sagt harðræði – börnum var t.d. iðulega meinað að skrifa með vinstri hendi og hún jafnvel bundin aftur á bak til að hindra notkun hennar og venja börnin við að nota hægri höndina. Ég held varla að örvhent fólk sé látið gjalda þess á nokkurn hátt núorðið – veit t.d. ekki til þess að börnum sé strítt á því að vera örvhent þótt ég geti ekki fullyrt um það. Eftir sem áður kann það vissulega að hafa áhrif á fólk ef það skynjar það svo að tungumálið dæmi einhverja meðfædda og ósjálfráða hegðun þess ranga, vegna þess að það er ekki rétthent og andstæðan rétt-rangt er svo inngróin í okkur.

Það er alveg hægt að hugsa sér önnur orð í stað rétthentur og örvhentur – orðin hægrihentur og vinstrihentur hafa t.d. svolítið verið notuð (einnig hægrhentur og vinstrhentur). En svo get­um við auðvitað vitnað í orðabókarskýringar, t.d. í Íslenskri nútímamálsorðabók þar sem örv­hent­ur er skýrt ʻsem beitir fyrir sig vinstri hönd frekar en þeirri hægriʼ en rétthentur er skýrt ʻsem beitir fyrir sig hægri hönd frekar en þeirri vinstriʼ og sagt að þetta sé merking orðanna í nútíma­máli – uppruni þeirra, merking einstakra orðhluta, eða aukamerkingar sem einhverjir málnotendur kunni að lesa úr þeim komi málinu ekki við. Það sé hvort eð er endalaust hægt að finna orð sem einhverjum finnist óviðeigandi eða meiðandi og ekki hægt að elta ólar við slíkt.

Lykilorðið er tillitssemi

Þessi umræða verður oft mjög viðkvæm og erfið: Eigum við að amast við orðum sem eiga sér langa hefð í málinu en fela hugsanlega í sér einhvers konar fordóma eða mismunun, a.m.k. að mati ein­­hverra? Við viljum ekki að tungumálið mismuni fólki eða jaðarsetji það, viljum ekki að minni­hluta­hópum finnist tungumálið setja sig á einhvern hátt skör lægra en meirihlutann, en vissu­lega væri eftirsjá að gamalgrónum orðum eins og brúðkaup, örvhentur og rétthentur. Aðal­atriðið er, eins og jafnan, að sýna tillitssemi og umburðarlyndi – að fólk skilji afstöðu annarra og sýni henni virðingu í stað þess að gera lítið úr henni og kalla hana ofurviðkvæmni, íhalds­semi, pólit­íska rétthugsun og öðrum slíkum nöfnum sem sjást of oft í málfarslegri umræðu.