Íslendingar eru á „rauðu ljósi“ hvað varðar starfsumhverfi fjölmiðla, samkvæmt menningar- og viðskiptaráðherra, Lilju Alfreðsdóttur. Hún segir að vegið sé að tjáningarfrelsi fjölmiðla á Íslandi í dag og sú staða sem uppi er í samanburði við fjölmiðla á Norðurlöndunum sé óásættanleg.
Þetta kom fram í máli ráðherrans í sérstakri umræðu um fjölmiðlafrelsi á Alþingi í dag. Jódís Skúladóttir þingmaður Vinstri grænna var málshefjandi umræðunnar og var ráðherrann til andsvara.
Í fámennu landi er erfitt að treysta á sölu blaða
Jódís sagði í fyrri ræðu sinni að frjálsir fjölmiðlar væru hornsteinn lýðræðisins, fjórða valdið. Þeir veittu þingmönnum nauðsynlegt aðhald og drægju athyglina að þeim málefnum sem brýnust væru hverju sinni.
„Fjölmiðlar eru allt í senn helsti farvegur og vettvangur samfélagslegrar umræðu. Því ber stjórnvöldum að verja sjálfstæði þeirra og ritstjórnarlegt frelsi í hvívetna. Þetta á við í stóru og smáu. Þannig geta fjölmiðlar ljáð þeim rödd sem minnst mega sín, vakið athygli á því sem miður fer og haldið okkur öllum ábyrgum fyrir orðum okkar og gjörðum og á það treystum við. Til þess þarf fjárhagsstaða þeirra að vera trygg en án fjármagns er erfitt að halda úti starfseminni og í fámennu landi er erfitt að treysta á sölu blaða. Þetta er kunnuglegt stef,“ sagði hún.
Jódís vildi halda á lofti stöðu héraðsmiðlanna. Þeir væru oftar en ekki í miklu návígi við ákvarðanir sem varða hag alls almennings og náttúru landsins. „Hér má til dæmis nefna áform um vindmyllur og sjókvíaeldi. Við verðum þess vegna að tryggja fjárhagslega burði fjölmiðla, allra fjölmiðla, til að sinna því mikilvæga hlutverki sem við ætlum þeim í þágu lýðræðis og lýðræðislegrar og upplýstrar umræðu,“ sagði Jódís.
Ásakanir, áreitni og hótanir í garð fjölmiðlafólks alvarlegt mál
Benti þingmaðurinn á að ekki hefði farið fram hjá neinum sem fylgst hefði með í samfélaginu undanfarin misseri að frelsi fjölmiðla til að sinna hlutverki sínu hefði ítrekað verið dregið í efa, ekki bara af einkaaðilum heldur einnig dómstólum. „Nýleg umfjöllun Heimildarinnar leiddi í ljós að fyrirtækið Norðurál hafði dreift misvísandi upplýsingum og áróðri með skipulögðum hætti með það að markmiði að hafa áhrif á almenningsálitið. Ekki er annað hægt en að minnast á hið svonefnda Samherjamál, en framgangan gagnvart ákveðnu fjölmiðlafólki í tengslum við umfjallanir um það mál var vægast sagt skelfileg.“
Hún sagði að ásakanir, áreitni og hótanir í garð fjölmiðlafólks væru alvarlegt mál og mikilvægt væri að öryggi þeirra væri tryggt í hvívetna. „Um allan heim horfum við upp á mikla pólaríseringu í umræðunni og mikil skautun á sér stað í þjóðmálaumræðu og stjórnmálum. Þetta veldur því að almenningur veigrar sér jafnvel við að ræða fréttir um stjórnmál. Grunnforsenda þess að koma í veg fyrir slíka þróun er að standa vörð um tjáningarfrelsið og tryggja fjölmiðlum og blaðamönnum öruggt starfsumhverfi þar sem þeim er gert kleift að rækja skyldur sínar án þess að eiga það á hættu að verða fyrir aðkasti, áreiti eða lögsóknum.
Við höfum orðið vitni að mjög alvarlegum atburðum í kjölfar starfa fjölmiðla og þá er nærtækt að nefna dæmi eins og þegar fjölmiðlum var varnað að sinna starfi sínu við brottflutning fólks á Keflavíkurflugvelli. Blaðamenn sem boðaðir voru í skýrslutöku vegna umfjöllunar um hina svokölluðu skrímsladeild Samherja telja margir að með því hafi verið gerð aðför að frjálsri fjölmiðlun í landinu,“ sagði hún.
Tryggja verður fjölmiðlum það „öryggi og starfsumhverfi sem þeim ber“
Jódís spurði Lilju hver geta fjölmiðlanna væri til að verja fjölmiðlafólk sem fjallar um erfið mál fyrir áreiti og/eða hótunum sökum vinnu sinnar, sér í lagi þegar efnisdrög sneru að valdamiklum einstaklingum eða fyrirtækjum sem nota skoðanamyndandi aðferðir til að hafa áhrif á samfélagsumræðuna eins og nýleg dæmi sýndu.
„Það er hlutverk okkar hér á hinu háa Alþingi að skapa það lagaumhverfi og þær leikreglur sem gilda eiga í samfélaginu,“ sagði hún og spurði í framhaldinu hvort ráðherra væri kunnugt um áform sem lúta að því að efla öryggi blaðamanna með það að markmiði að vinna gegn áreitni eða hótunum sem þeir gætu orðið fyrir sökum vinnu sinnar.
„Á undanförnum árum hefur umræðan um falsfréttir og upplýsingaóreiðu aukist. Er ráðherra kunnugt um að slíkir miðlar hafi starfsemi hér á landi, hljóti styrki til jafns við aðra miðla og hvort ástæða sé að skerpa á úthlutunarreglum með tilliti til þessa?“ spurði hún enn fremur.
Jódís vildi í lok síðari ræðu sinnar hvetja samfélagið til að „leyfa því aldrei að gerast að vegið sé að tjáningarfrelsinu; að við séum meðvituð um það að í heimi þar sem ógnir, stríð og náttúruvá sökum loftslagsbreytinga eru orðin partur af okkar daglega lífi, þá verðum við að tryggja fjölmiðlum það öryggi og starfsumhverfi sem þeim ber til að geta sinnt mikilvægum skyldum sínum.“
Stefna að því að umhverfi íslenskra fjölmiðla verði svipað og á Norðurlöndunum
Lilja sagði í fyrri ræðu sinni að það væri alveg ljóst að frjálsir fjölmiðlar væru forsenda opinnar lýðræðislegrar umræðu og veittu stjórnvöldum, atvinnulífi og helstu stofnunum samfélagsins nauðsynlegt aðhald. „Ríkisstjórnin leggur ríka áherslu á fjölbreytni í flóru fjölmiðla með öflugu almannaútvarpi og einkareknum fjölmiðlum og svo segir í stjórnarsáttmála sitjandi ríkisstjórnar. Að því sögðu er ég auðvitað hugsi yfir þeirri stöðu íslenskra fjölmiðla hvað varðar fjölmiðlafrelsi, að við séum í 15. sæti á lista alþjóðlegra samtaka. Ísland á auðvitað að skipa sér á bekk með öðrum Norðurlöndum og vera þarna á lista með þeim ríkjum sem eru efst.“
„Já, að sjálfsögðu erum við meðvituð um falsfréttir en ég hef ekki fengið það inn á borð til mín að við séum að veita styrki til aðila sem iðka það að breiða út falsfréttir.“
Varðandi það hvað verið væri að gera til að efla öryggi blaðamanna og hvort ráðherra væri meðvitaður um umræðu um falsfréttir þá sagði Lilja að þau í ráðuneytinu væru að vinna fjölmiðlastefnu sem yrði kynnt öllum hagaðilum og vildu þau vinna hana í góðri samvinnu við þá sem starfa við fjölmiðla á Íslandi. Það væri gríðarlega mikilvægt.
„Við sjáum auðvitað hvað hefur verið að gerast, ekki bara hér á landi heldur annars staðar, vegna þeirrar tæknibyltingar sem við stöndum frammi fyrir. Í Svíþjóð er það svo að um 73 prósent af öllum auglýsingatekjum fara til erlendra aðila, annars vegar erum við að tala um streymisveitur og svo aðrar veitur. Við erum að bregðast við þessu eins og við getum og viljum auðvitað gera enn betur í þeim efnum og erum, eins og ég hef ítrekað sagt, að horfa til Norðurlandanna. Annars vegar mun fjölmiðlastefnan ná að einhverju leyti utan um það hvernig við hlúum betur að fjölmiðlafólki á Íslandi og markmiðið er auðvitað að við förum upp í þessu mati. Í öðru lagi fylgjumst við mjög vel með, til að mynda spurði háttvirtur þingmaður hvort við værum meðvituð um falsfréttir. Já, að sjálfsögðu erum við meðvituð um falsfréttir en ég hef ekki fengið það inn á borð til mín að við séum að veita styrki til aðila sem iðka það að breiða út falsfréttir,“ sagði hún.
Ráðherrann nefndi að saga Íslendinga væri þannig að fjölmiðlamenn á 19. öld og 20. öld hefðu séð til þess að hér væri mjög öflug umræða um öll framfaramál landsins. „Það er ekki að ástæðulausu sem við tölum fjórða valdið vegna þess að það veitir, eins og ég sagði í upphafsorðum mínum, þetta nauðsynlega aðhald sem við þurfum. Eitt af því sem við tökum eftir, þegar við erum að vinna að fjölmiðlastefnunni, eru þessar stóru breytingar, streymisveiturnar og þessir risar. Við stefnum að því að umhverfi íslenskra fjölmiðla verði svipað og kollega okkar á Norðurlöndunum og það er mjög mikilvægt að það takist á þessu kjörtímabili að búa þannig um hnútana.“
Tekjumódel íslenskra fjölmiðla gengur hreinlega ekki upp
Margir þingmenn lögði orð í belg í umræðunum og bar helst á góma vera Ríkisútvarpsins á auglýsingamarkaði en skiptar skoðanir eru á milli þingmanna hvað það varðar.
Lilja benti á í seinni ræðu sinni að allir sem tóku til máls væru sammála um mikilvægi þess að stuðla að því að umhverfi fjölmiðla styrktist. „Það er svo að við erum á rauðu ljósi hvað varðar starfsumhverfi fjölmiðla. Ef við förum yfir þá umræðu sem hefur átt sér stað hér ber fyrst að nefna að það er hreinlega vegið að tjáningarfrelsi fjölmiðla á Íslandi í dag og sú staða, þ.e. hvar við erum stödd í samanburði við fjölmiðla á Norðurlöndunum, er óásættanleg. Ég vonast til þess að fjölmiðlastefnan geti tekið á þessu að einhverju leyti.“
Hún benti jafnframt á að tekjumódel íslenskra fjölmiðla gengi hreinlega ekki upp. „Það er ekki áskorun sem aðeins við hér á landi erum að fást við heldur um heim allan. Okkur ber skylda til þess að stuðla að því að starfsumhverfi fjölmiðla hér á Íslandi verði sjálfbært.“
Athugasemdir