Seðlabanki Íslands hefur hækkað stýrivexti sína upp í 6,5 prósent. Þetta er í ellefta sinn í röð sem bankinn hækkar vexti, en þeir voru 0,75 prósent í maí 2021. Fyrir vikið eru íbúðalánavextir hærri en þeir hafa verið í tólf ár, eða frá árinu 2010, skömmu eftir bankahrunið þegar enn var verið að endurreisa föllnu bankana og íslenskt atvinnulíf, með tilheyrandi hærri greiðslubyrði fyrir heimili í landinu. Eftir nýjustu stýrivaxtahækkunina er viðbúið að slíkir vextir muni hækka enn á ný.
Í yfirlýsingu peningastefnunefndar Seðlabanka Íslands segir að þótt tekið hafi að hægja á húsnæðismarkaði og alþjóðleg verðbólga hafi minnkað lítillega sé verðbólguþrýstingur enn mikill og verðhækkanir á breiðum grunni. Verðbólguhorfur hafi versnað frá síðasta fundi nefndarinnar og þótt verðbólga hafi líklega náð hámarki taki lengri tíma að ná henni niður í verðbólgumarkmið bankans en áður var talið. „Lakari horfur skýrast einkum af því að nýgerðir kjarasamningar á almennum vinnumarkaði fela í sér töluvert meiri launahækkanir en þá var gert ráð fyrir. Einnig hefur gengi krónunnar lækkað og útlit er fyrir meiri framleiðsluspennu á spátímanum. Við þetta bætist að útlit er fyrir að aðhald fjárlaga verði minna en gert var ráð fyrir í nóvemberspá bankans þrátt fyrir að dragi úr hallarekstri ríkissjóðs í ár. Verðbólguvæntingar til lengri tíma eru enn vel yfir markmiði og raunvextir bankans hafa lækkað frá síðasta fundi.“
Gefið til kynna að toppnum væri náð
Ásgeir Jónsson seðlabankastjóri lét hafa eftir sér þegar vextir voru hækkaðir í 5,75 prósent í október að toppnum á vaxtahækkunarferlinu væri mögulega náð. Mánuði síðar voru vextirnir hins vegar hækkaðir aftur, nú upp í sex prósent. Þá sagði Ásgeir að sú hækkun ætti að vera nóg til að ná verðbólgu niður í markmið, sem er 2,5 prósent, á ásættanlegum tíma. Boltinn væri hjá aðilum vinnumarkaðarins og ríkisvaldinu.
Um 80 prósent af almenna vinnumarkaðnum, sem var með samninga lausa í fyrrahaust, samdi til skamms tíma við Samtök atvinnulífsins um kjarasamninga sem gilda út janúar 2024. Fjárlög voru hins vegar afgreidd með 120 milljarða króna halla, sem var umtalsvert meiri halli en gert hafði verið ráð fyrir í fjárlagafrumvarpinu þegar það var lagt fram í september 2022. Þá var hallinn áætlaður 89 milljarðar króna.
Verðbólgan jókst í útsölumánuði
Vísitala neysluverðs, sem mælir verðbólgu, hækkaði um 0,85 prósent milli desember og janúarmánaða. Tólf mánaða verðbólga mældist því 9,9 prósent í janúar eftir að hafa mælst 9,6 prósent í desembermánuði og 9,3 prósent í nóvember 2022. Þetta var í annað sinn á nokkrum mánuðum sem tólf mánaða verðbólga mælist 9,9 prósent. Það gerðist síðast í júlí síðastliðnum. Þar áður þarf að leita aftur til september 2009 til að finna jafn mikla verðbólgu á Íslandi.
Tólf mánaða verðbólga var 5,7 prósent í janúar í fyrra og hefur því aukist verulega síðastliðið ár.
Samkvæmt tilkynningu Hagstofu Íslands voru helstu ástæður þess að vísitalan hækkaði á milli október og nóvember þær að verð á matvörum hækkaði um tvö prósent, en hluti af þeirri hækkun skýrist af hækkun á mjólk, ostum og eggjum um 4,4 prósent. Áfengi og tóbak hækkaði um 5,5 prósent vegna hækkana á gjöldum sem renna í ríkissjóð, hitaveita hækkaði um sex prósent, nýir bílar hækkuðu um 9,8 prósent, að mestu vegna hækkana á opinberum gjöldum, og veitingar um 2,4 prósent.
Ýmislegt lækkaði einnig í verði líkt og oftast í janúar, þegar vetrarútsölur eru í gangi í kjölfar jólavertíðarinnar. Þannig lækkaði verð á fötum og skóm um 8,4 prósent, húsgögn og heimilisbúnaður um 4,4 prósent og raftæki um 6,2 prósent. Flugfargjöld til útlanda lækkuðu líka marktækt, eða um 9,4 prósent.
,,Var að hlusta á upptöku af fundi um ákvörðun Peningastefnunefndar. Erna Björk Sverrisdóttir, Arion banka, grillaði seðlabankafólkið með spurningum sínum og hef ég ALDREI séð eins beinskeittum spurningum beint að seðlabankastjóra og aðalhagfræðingi. Hef þó fylgst með þessum málum í ansi mörg ár. Þriðji fulltrúi Seðlabankans á fundinum var Rannveig Sigurðardóttir og lét hún þá félaga sína líta heldur illa út. Svör hennar skýr, beint að efninu og ekkert tafs.
Maður hálf vorkenndi Þórarni G. Péturssyn og Ásgeiri Jónssyni, þegar þeir voru að umla sig í gegn um svörin sín. Þórarinn svaraði fyrst, sagði lítið og sendi heitu kartöfluna eins fljótt og hann gat til Ásgeirs. Spurning Ernu til Þórarins var þó ekki flókin: Hver væru áhrif verri upphafsstöðu á ákvörðun nefndarinnar? (Verulega stytt.)
Svar Þórarins var þvílík steypa, að annað eins hefur bara ekki heyrst. Hann hélt því fram "að margar af þessum opinberu hækkunum væru að koma vegna launa hækkananna" (ekki alveg orðrétt). Hvaða bull er þetta? Hækkanir á bifreiðagjöldum tengjast launabreytingum EKKERT! Hækkun á bensíngjaldi tengist launahækkunum EKKERT! Hækkun áfengisgjalds tengist launahækkunum EKKERT! Þessi þrjú atriði vega um 0,7% af 0,85% af hækkun vísitölu neysluverðs milli desember og janúar.
Ásgeir roðnaði, eins og ég hef ekki séð hann síðan Max Keiser spurði hann óþægilegra spurninga fyrir hrun og svaraði svo rogginn: "Þetta er svo sem ekkert flókið" og kom svo með "af því bara" svar. Þeim hluta spurningarinnar, að hann hefði talið kjarasamningana í byrjun desember vera mjög jákvæða, svaraði hann: "Það er rétt að kjarasamningarnir voru jákvæðir fyrir fjármálastöðugleika, en á þessum fundi erum við að tala um verðstöðugleika!" Fattararnir í mér virka stundum illa og núna fóru þeir í kleinu. Er ekki verðstöðugleiki ein af grundvallarforsendum fjármálastöðugleika og öfugt? Fæst annað án hins?
Ásgeir opinberaði þarna hvað stjórnhættir og -skipan Seðlabankans er vitlaust og óskilvirk. Innan bankans eru minnst tvær nefndir sem taka áhrifaríkar ákvarðanir fyrir hagkerfið, þ.e. Peningastefnunefnd og Fjármálastöðugleikanefnd. Þær virðast ekki starfa saman, þó seta Ásgeirs í þeim báðum eigi að tryggja eitthvað samræmi. Peningastefnunefnd ákvarðar vexti, en hefur ekki áhrif á útlánagetu bankanna. Það er nú samt þannig, að útgáfa bankanna á nýjum peningum samhliða útlánum er ein helsta ástæða aukinnar verðbólgu. Með því að setja sífellt fleiri peninga í umferð hækkar t.d. húsnæðisverð. Fáar aðgerðir hafa líklegast haft meiri áhrif á að húsnæðisverð hætti að hækka eins hratt og það gerði og þegar Fjármálastöðugleikanefnd þrengdi lánþegaskilyrðin s.l. haust. Ég legg til að þessar nefndir vinni mikið saman og séu samstíga í sínum aðgerðum.
Síðan spurði Erna spurningarinnar, sem ég hef oft spurt, þ.e. um það hve mikið af vaxtahækkunum bankans væru þegar búnar að koma fram í áhrifum á verðbólguna. Það tæki, jú, 6-18 mánuði fyrir breytingar á vöxtum bankans að koma fram.
Rannveig svaraði þessum hluta og loksins kom skýrt svar, en það vantaði bara mestan hluta þess.
Jón Bjarki spurði um flótta fólks yfir í verðtryggð lán og áhrif á Peningastefnuna. Ásgeir kom þá með skýringu sem hann ætti að skammast sín fyrir. Hann er hagfræðingur, seðlabankastjóri og situr í Peningastefnunefnd og heldur því blákalt fram að verðmæti peninga ráðist af því hvort áfengisgjald sé krónunni meira eða minna. Það er enginn að græða á því að borga 7,5% nafnvexti í 9,9% verðbólgu í staðinn fyrir að borga 3,5% nafnvexti í 2% verðbólgu. Ég hefði haldið að tap lánþegans nemi 4% af lánsfjárhæðinni. Svo er hitt, sem hann greinilega skilur ekki. Í öllum löndum heims (nema á Íslandi) er litið svo á, að verðbólga sé tækifæri til að leiðrétta skuldastöðu almennings. Þá er gert ráð fyrir, að í kjölfar hækkandi verðbólgu komi launahækkun og eftirstöðvar lána verði því lægra hlutfall launa en áður.
Erna kom aftur inn með áhugaverða spurning: Hvað þarf að gerast til að vextir hækki ekki í mars?
Rannveig svaraði og byrjaði á einstaklega áhugaverðum punkti: Hækkun vaxtanna núna er EKKI vegna verðbólgumælingarinnar í janúar! Þá vitum við það. Ætli spekingar greiningadeilda bankanna hafi vitað þetta? Síðan sagði hún, að til þess að vextir hækki ekki í mars, þá mega kostnaðarhækkanir kjarasamninga ekki fara út í verðlagið! Sem sagt verðbólgumælingin í janúar hefur ekki áhrif núna, en verðbólgumæling í febrúar mun hafa áhrif á ákvörðun nefndarinnar í mars! Það vita allir að breyting á vísitölu neysluverðs milli janúar og febrúar er nánast undantekningarlaust meiri en milli desember og janúar. Búið ykkur því undir að vextir hækki aftur um 0,25-0,5% í mars.
Merkilegt er samt það sem vantaði í þessa umræðu og svör seðlabankafólks, en það er að ein helsta ógn við kaupmátt og verðstöðugleika er kröfur um hagnað og arðgreiðslur fyrirtækja. Að hagnaður hækki ár eftir ár og mönnum finnst ekkert tiltökumál að flagga 15-20% hagnaði, er meiri ógn við verðstöðugleika, en að launakostnaður hækki úr 25% í 28% eða er það 50% í 55%. Báðar þessar hækkanir eru brot af hagnaðinum og hafa því minni áhrif til breytinga á verðlagi, en arðsemiskröfur eigenda fyrirtækjanna ! "