Fjögur ungmenni voru stungin til bana í Idaho í norðvesturhluta Bandaríkjanna 13. nóvember. Málið fékk strax mikla athygli, eins og venjan er þegar um morðmál er að ræða, en þessi gríðarlega athygli á samfélagsmiðlum er skýrt dæmi um óljós mörk afþreyingar og lögreglurannsóknar í yfirstandandi sakamáli.
Ethan Chapin, Madison Mogen, Xana Kernodle og Kaylee Goncalves, 20 og 21 árs nemendur við háskólann í Idaho, fundust látin í íbúð í háskólabænum Moscow. Morðin voru framin á hefðbundnu laugardagskvöldi, ungmennin voru öll úti á lífinu fyrr um kvöldið. Lögreglan taldi strax að um ástríðuglæp væri að ræða en vikurnar liðu án handtöku. Lögreglan óskaði eftir myndefni og ábendingum frá almenningi og ekki stóð á viðbrögðum, megnið af efninu fór þó fyrst á samfélagsmiðla áður en það endaði hjá lögreglu.
Áhuginn á rannsókn málsins er gríðarlegur og varla er hægt að opna samfélagsmiðla án þess að sjá umræðu um „Idaho College Murders“. Ekki leið langur tími þar til finna mátti hópa á Facebook um morðin, umræðuhópa þar sem meðlimir skiptast á upplýsingum um rannsókn lögreglu en aðallega skoðunum og eigin kenningum um hvað gerðist. Sex dögum eftir að morðin voru framin var einn slíkur hópur stofnaður, „University of Idaho Murders – Case Discussion“. Áhuginn leyndi sér ekki og fljótlega skiptu meðlimir hópsins þúsundum. Svo tugþúsundum. Í dag eru um 225 þúsund Facebook-notendur í hópnum. Og þeim fer fjölgandi.
Margrét Valdimarsdóttir, doktor í afbrotafræði og dósent í félagsfræði við Háskóla Íslands, segist ekki eiga von á öðru en að hegðun af þessu tagi muni aukast í framtíðinni, það er að almenningur fjalli ítarlega um sakamál á samfélagsmiðlum. „Ég sé ekki fyrir mér að það sé raunhæft að koma í veg fyrir það.“ Hún segir hins vegar enga ástæðu til að óttast breyttan veruleika við umfjöllun sakamála en mikilvægt sé að gera greinarmun á sakamálum sem afþreyingu og lögreglurannsókn.
Doktorsnemi í afbrotafræði grunaður um morðin
Lögreglunni bárust um 20 þúsund ábendingar og nokkrar þeirra leiddu að lokum til handtöku, tæpum sjö vikum eftir að morðin voru framin. Bryan Christopher Kohberger, 28 ára doktorsnemi í afbrotafræði, er grunaður um morðin.
Kohberger er ákærður í fjórum liðum fyrir morð af fyrstu gráðu auk innbrots. Kohberger var handtekinn á heimili foreldra sinna í Pennsylvaníu og var framseldur til yfirvalda í Idaho, sem hann sagðist vera spenntur fyrir. Það vakti óneitanlega athygli og samfélagsmiðlanotendur kepptust við að benda á ýmislegt einkennilegt í fari Kohberger, auk þess sem þeir höfðu sérstakan áhuga á því að hann er doktorsnemi í afbrotafræði. Var þetta þá sérstaklega vel skipulagt frá upphafi? Og af hverju?
Skömmu eftir áramót gaf lögreglan út yfirlýsingu um atburðarásina og sönnunargögnin sem leiddu til handtöku Kohberger. Sjálfskipaðir rannsóknarlögreglumenn á samfélagsmiðlum hafa drukkið innihald yfirlýsingarinnar í sig og sett fram ýmsar kenningar um hvað átti sér stað í raun og veru.
Ótal spurningar flæða um samfélagsmiðla, spurningar sem lögreglan er eflaust líka að spyrja sig að. En hvernig er þessari óumbeðnu aðstoð frá samfélagsmiðlanotendum tekið? Margrét bendir á að þessi mikli áhugi almennings kunni að hafa áhrif á rannsóknarhagsmuni og því vill lögreglan ekki gefa of mikið upp. „Fólk fer að geta í eyðurnar og setja fram eitthvað sem ekki er allt endilega rétt. Auk þess má vera að það verði flókið að finna fólk í kviðdóm sem ekki hefur myndað sér skoðun á málinu eftir umfjöllun fjölmiðla og almenna umfjöllun á samfélagsmiðlum.“
Lögreglan óskar eftir upplýsingum en varar við upplýsingaóreiðu
Finna má ýmsar ályktanir frá svokölluðum „internet spæjurum“ í hópum og umræðuþráðum sem stofnaðir hafa verið á samfélagsmiðlum. Í einum Facebook-hópnum, þar sem meðlimir eru yfir 15 þúsund og daglegar færslur skipta tugum, sköpuðust umræður um myndskeið þar sem sýnt er frá minningarathöfn um hin látnu. Meðlimir hópsins deildu brotum úr myndskeiðinu þar sem búið er að safna saman skjáskotum af „grunsamlegum þátttakendum“. Þá hefur prófessor við háskólann í Idaho lagt fram kæru á hendur TikTok-notanda sem sakaði hana um að hafa orðið nemendunum fjórum að bana. Ásakanirnar byggði hún á lestri Tarot-spila sem hún framkvæmdi á TikTok.
Lögreglan í Moscow sá tilefni til að senda frá sér tilkynningu þar sem hún varaði við getgátum sem ýta undir hræðslu og geta leitt til dreifingar ósanninda. Á sama tíma sendi lögreglan frá sér aðra tilkynningu þar sem hún sagðist enn vera á höttunum eftir upplýsingum frá almenningi. „Engar upplýsingar eru of litlar,“ sagði meðal annars í yfirlýsingu lögreglu.
Hlaðvörp, Facebook og TikTok
Áhugi á morðmálum er ekki nýr af nálinni en með tilkomu samfélagsmiðla hefur hann breyst. Áhuginn er sýnilegri og upplýsingaflæðið er meira. Á sama tíma er upplýsingaóreiðan meiri. Nú getur nánast hver sem er sett sig í spor rannsóknarlögreglu með auknu upplýsingaflæði og leiðum til að miðla efni. Þar hefur TikTok komið sterkt inn þar sem algóritmi leiðir notendur í gegnum hvert myndskeiðið á fætur öðru, sýndu þeir örlítinn áhuga til að byrja með.
Sprengingu á áhuga á morðmálum má að hluta til rekja til „true crime“-hlaðvarpa þar sem fjallað er um sönn sakamál. Slík njóta gríðarlegra vinsælda og skipta hundruðum, ef ekki þúsundum. Hlaðvarpið sem greiddi götu þeirra er án efa „Serial“, þáttaröð sem fjallar um Adnan Syed, sem var 18 ára þegar hann hlaut lífstíðardóm fyrir morðið á Hae Min Lee, fyrrverandi kærustu sinni, árið 1999. Hann hefur frá upphafi haldið fram sakleysi sínu og í fyrra, 23 árum eftir að hann hlaut lífstíðardóm, var hann leystur úr haldi. Upplýsingar sem fram koma í „Serial,“ auk lagabreytingar í Maryland, urðu til þess að dómur yfir Syed var ógiltur.
„Þetta er það sem við höfum áhuga á“
Margrét ræddi þennan breytta veruleika við umfjöllun sakamála við Kjarnann í september 2021 og sagði þróunina ekki koma á óvart. „Heilinn á okkur er hannaður til að veita því sem er ógnvænlegt meiri athygli en því sem er gott og jákvætt. Til að forða okkur frá hættu. Í ljósi hver við erum sem manneskjur er þessi áhugi ekkert skrýtinn, þetta er bara meira spennandi núna,“ sagði Margrét.
„Heilinn á okkur er hannaður til að veita því sem er ógnvænlegt meiri athygli en því sem er gott og jákvætt“
Fólk mun nýta samfélagsmiðla í auknum mæli til að tjá sig um sakamál, hjá því verður ekki komist að mati Margrétar. Hún segir mikilvægt að fræða fólk um upplýsingaóreiðu í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum. „Í öllu flóðinu af upplýsingum sem koma í kjölfar voðaverka verður einhver hluti þeirra líklega alltaf rangur eða misvísandi.“
Það sé þó ástæðulaust að hafa áhyggjur. „Þetta er tæknin og þetta er samfélagið. Þetta er það sem við höfum áhuga á. Þetta er afþreying.“
Íslenska hlaðvarpssenan lætur sitt ekki eftir liggja
Áhuginn á sönnum sakamálum er ekki bundinn við Bandaríkin, síður en svo. Inga Kristjánsdóttir, rithöfundur og stjórnandi hlaðvarpsins Illverk, fjallaði fyrst um morðin í Idaho í nóvember og hefur nú gefið út níu þætti um morðin, þar á meðal tæplega fjögurra klukkustunda þátt þar sem hún fer yfir gang mála.
Dyggustu hlustendur Illverks ræða málin frekar í Facebook-hópi sem telur yfir 6.000 manns og þar hefur fátt annað komist að síðustu vikur en morðin í Idaho. Auk þess hefur hluti hópsins, um 200 manns, sameinast í spjallþræði á Facebook þar sem morðmálin eru rædd fram og til baka. Búast má við að umræðan þar eigi bara eftir að aukast eftir því sem frekari upplýsingar um morðin koma fram.
Athugasemdir