Helgarblað Vísisþar sem viðtalið birtist

Jón Sigurbjörnsson leikari er látinn. Með honum hverfur á braut einn þeirra síðustu af þeim stóru karlleikurum sem settu svip á æsku mína og uppvaxtarár — Bessi er farinn, Rúrik, Baldvin, Róbert, Helgi Skúlason, Erlingur Gíslason, Gísli Halldórs, Steindór, Gunnar vinur minn Eyjólfsson, og fleiri; Árni Tryggvason er hér um bil einn enn á meðal vor af þessari eftirminnilegu kynslóð. Ég þekkti Jón svolítið og hann var ekki síður eftirminnilegur í lífinu en á sviðinu, þar sem sópaði ævinlega að honum. 

Þegar ég var 19 ára blaðamaður á Vísi, þá fór ég og tók svokallað helgarviðtal við Jón og ég ætla að leyfa mér að birta það hér. Ekki er hægt að segja að djúpt sé skyggnst en þetta er ágætis yfirlit um feril Jóns, held ég, og gefur skyndimynd af þeim hressilega karli sem hann var. Ég treysti því að GVA leyfi mér að birta hinar fínu myndir sem hann tók af Jóni.

Og umfram allt, ég votta aðstandendum Jóns og afkomendum alla mína samúð.

Hér er svo viðtalið sem birtist 15. mars 1980.

***

Í fallegu steinhúsí við Njarðargötuna býr Jón Sigurbjörnsson leikari ásamt konu sinni Þóru Friðriksdóttur sem eínnig er leikari. Þar tekur hann á móti okkur [Gunnari V. Andréssyni ljósmyndara] með breiðu brosi og þéttu handtaki. Svo klórar hann sér í höfðinu og segir:

„Ég fór nú reyndar að velta þvi fyrir mér eftir að þú hringdir: um hvað ætlar drengurinn eiginlega að tala við mig?“

Það verða engin vandræði með það. Þó Jón vilji máski ekki við það kannast sjálfur er hann í hópi allra vinsælustu leikara þjóðarinnar og aukin heldur einn þeirra bestu. Þau eru ófá hlutverkin sem hann hefur gætt lífi á undraverðan hátt, [og] á sinn sérstaka hátt. Einn mætan mann veit ég um sem varpaði fyrir  róða hugsanlegum stuðningi við okkar frómu forsetaframbjóðendur eftir að hafa séð leik Jóns í hlutverki Tómasar bónda í Landi og sonum og sagði:

„Svona menn á að gera að forseta!“ 

Bíóin kveiktu áhugann

Steinhúsið áðurnefnt við Njarðargötuna er ekki síður fallegt að innan. Það hafa Jón og fjölskylda gert upp og prýtt ýmsum vönduðum munum og málverkum. Jón býður sæti i sófa og kemur sér sjálfur fyrir vinstra megin í honum.

„Ég þarf að sitja hérna megin til þess að heyra í þér. Ég er nefnilega heyrnarlaus á vinstra eyra, búinn að vera það síðan ég var krakki“

— Þú ert úr Borgarfirðinum, er það ekki Jón?

„Jú ég er Borgfirðingur. Fæddur í Borgarhreppi og uppalinn i Borgarnesi. Jú blessaður vertu, þarna var stórkostlegt að alast upp, ég hef ekkert misjafnt um það að segja.“

— Hvers vegna fórstu að leika?

„Ég byrjaði að leika í Borgarnesi hjá Ungmennafélaginu og Skátafélaginu. Svo flutti ég til Reykjavíkur og fór í leiklistarskóla hjá Lárusi heitnum Pálssyni eftir að hafa klárað gagnfræðaskólann. Um leið var ég svo í tónlistarskólanum í 3 ár. En síðan yfirtók leiklistin áhugann. Á þessum árum stundaði ég Iðnó og bióin, ég sá hverja einustu sýningu í bíó sem er aflagður vani nú. Líklega hafa það verið bíóin sem kveiktu áhugann. Eftir dálítinn tíma var bakterían í algleymingi og ég fór til New York að læra leiklist.“

— Hvenær var þetta?

„Þetta hefur verið 1946. Úti í New York fór ég líka að læra alvörusöng, ég fór mikið í Metropolitanóperuna og þar kviknaði þessi endalausi áhugi á óperusöng …“

Og Jón hristir höfuðið.

„Ég kom svo heim 1948 og fór að keyra mjólkurbíl milli Reykjavíkur og Borgarness. Í ársbyrjun '49 fékk ég mitt fyrsta hlutverk, þá lék ég Hóraz í Hamlet. Ég átti því 30 ára leikafmæli í mars í fyrra — svei mér þá, þetta eru orðin 31 ár!“

Og Jón hristir höfuðið ennþá meira.

Sex í bíl 

,,Í frumsýningarhófinu datt okkur í hug, nokkrum ungum leikurum sem öll vorum nýbúin að ljúka námi, að mynda lítinn hóp og fara í leikför um landið — hvað við og gerðum. Auk mín voru það Gunnar Eyjólfsson, Hildur Kalman, Guðbjörg Þorbjarnardóttir, Þorgrímur Einarsson og svo Lárus Ingólfsson sem mynduðu hópinn Sex í bil. Ég hafði verið bílstjóri á öllum tegundum bíla og þess vegna var það sjálfsagt mál að ég keyrði. Við fórum um allt land, þræddum staðina og fórum meira að segja út í Hrísey. Þetta hafði aldrei verið gert svo gagngert áður og ég man vel eftir óendanlegu þakklæti áhorfenda.“

Þrjár af myndum GVA sem prýddu viðtalið.

— Þetta hefur verið skemmtilegur tími?

„Óskaplega skemmtilegur! Aldeilis ógleymanleg reynsla. Við settum upp leikritið Candida eftir Bernard Shaw, urðum náttúrlega að miða leikritaval við hópinn. Næsta sumar bættum við svo Baldvin Halldórssyni við en alls fórum við þessar ferðir þrjú sumur. Eftir það dreifðist hópurinn og ég fór sjálfur út til Ítaliu árið 1951 til þess að læra óperusöng í fúlustu alvöru. Þar var ég samtals í þrjú ár.“

— Þú hefur ekki ætlað að leggja fyrir þig söng í stað leiksins?

,,Ja, það hefði ég líklega gert ef ég hefði getað. En þa& var ekkert að gera fyrir mig sem söngvara svo ég byrjaði strax að leika eftir að ég kom frá Italiu árið 1954, fyrst i Þjóðleikhúsinu og síðan I Iðnó. Ég hef alltaf vonað aö ég fengi sönghlutverk, óperuhlutverk en þau hafa verið ákaflega strjál, ákaflega strjál ... Fyrir utan tvo vetur sem ég söng við Konunglegu óperuna í Stokkhólmi á árunum 63 til 65 hef ég alltof lítið getað fengist við söng.“

Og það er auðséð á Jóni að það finnst honum ekki gott.

„Nú í seinni tíð hef ég sungið mjög lítið. Ég var að vísu með í Carmen og svo Þrymskviðu en það er líklega það eina frá því ég kom frá Stokkhólmi. En núorðið leik ég hvert einasta kvöld og þó einhver vildi fá mig til aö syngja væri það erfitt.“

— Söngstu ekki gjarnan á lsta maí?

Jón hlær mikið.

„Jújú, ég gerði það. Söng bæði á lsta maí og 17da júní niðri á Torgi. En það heyrir nú sögunni til …“

Jesús Guð Dýrlingur

— Nú hefur þú leikið feiknalega mikið á þessum rúmlega 30 árum. Hefurðu nokkra hugmynd um hversu mörg hlutverk þú hefur leikið?

„Neinei, ég held ekki nokkurn reikning yfir það. Þau eru orðin geysilega mörg, liklega má segja að ég leiki svona f jögur hlutverk á ári, stundum fleiri en þá kemur líka á móti að ég hef ekki alltaf verið hér heima.“

— Áttu þér einhver óskahlutverk?

Jón hugsar sig um nokkra stund og klórar sér i heyrnarlausa eyranu.

„Nei, það get ég ekki sagt. Ekki í þeim skilningi aö ég hafi viljað fá eitthvert hlutverk en ekki fengið. En ég hef verið heppinn sem leikari og alltaf annað veifið fengið hlutverk sem hafa veitt mér sérstaka fullnægingu. Það er svo náttúrlega ljómi yfir fyrstu hlutverkunum minum, bæði í Hamlet og Sex í bil, þau eru mér mjög i fersku minni. Nú, ég man eftir hlutverkunum i Sölumaður deyr, Allir synir mínir [bæði eftir Arthur Miller] og ýmsum fleirum".

— Hvað með hlutverk Kaifasar í Jesús Guð Dýrlingur [Jesus Christ Superstar]? „Já, ekki má ég gleyma því,“ segir Jón og hlær. „Það var mjög gaman að fást við það. Þarna var að visu fólk af allt öðru sauðahúsi en ég og ég hafði enga reynslu af svona hlutum, hafði ekki hlustað á þessa tónlist að neinu gagni. Ég hafði heldur ekki vanist þvi að syngja í uppmagnaöan hátalara en þetta var ágætt hlutverk og sýningin tókst mjög vel.“

Jón hlær aftur.

„Þetta var mikið gaman!“

— Er það einhver sérstök tegund af leiklist sem þér fellur best að fást við? „Nei, það held ég ekki. Mestu máli skiptir að leikritið sé gott. Mér finnst til dæmis mjög gaman að leika i gamanleikjum ef þeir heppnast vel en svo get ég haft gaman af klassískum leikritum eða alvarlegum leikritum. Það er ekki kategórian sjálf sem skiptir máli, fyrst og fremst að sýningin takist vel".

Gamli Ibsen og Miller

— Hvernig leikrit ferðu að sjá ef þú ert i útlöndum?

„Ja, við hjónin vorum úti í London i hitteðfyrra minnir mig og fórum þá endalaust i leikhús. Og það sem mér fannst áberandi skemmtilegast, það var gamli Ibsen. Gamli Ibsen með Máttarstólpana sina. Það stendur mér skirast fyrir hugskotsjónum af því sem við sáum, það var afburða vel gert.“

— Nú Ibsen og áðan minntistu á leikrit Millers.

„Já, ætli ég hafi ekki bara mjög gaman af svona dramatískum leikritum. Miller til dæmis, hann höfðar ákaflega mikið til mín. En svo hef ég aftur á móti séð gamanleiki sem ætluðu alveg að drepa mig af gleði! Einsog ég sagði áðan, það skiptir mestu að leikritið sé gott og að maður hafi gaman af hlutverkinu sem maður leikur. Ef maður er hins vegar órór og finnst maður ekki ráða við hlutverkið þá er ánægjan farin með. Til að geta verið afslappaður verður maður að fíla sig í rullunni einsog unga fólkið segir.“

— Þú ert ekkert farinn að þreytast á leiklistinni?

„Ja, þetta getur orðið þreytandi og leiðigjarnt ef sýningar eru mjög margar. Það hlutverk sem ég hef leikið lengst var í [Kristnihaldi undir jökli, eftir skáldsögu Halldórs Laxness], það var sýnt líklega einum 180 sinnum. Engu að síður var það skemmtilegt í hvert einasta skipti, Godman Singman var mjög skemmtilegt hlutverk.

En þá var ég heldur ekki á sviðinu nema hálftíma, svo var það búið. Það skiptir miklu máli hvort hlutverk er likamlega erfitt, hvort maður þarf til dæmis að standa á sviðinu allt kvöldið. Svo er það annað mál að það á ekki við mig að leika öll kvöld einsog ég hef gert undanfarið. En við leikararnir hér erum samt betur staddir en leikarar úti I heimi. Við höfum varient á hlutverkum, leikum tvö þrjú eða fleiri hlutverk í einu. Úti eru leikararnir bara í einu hlutverki og leika það 8 sinnum i viku, 6 kvöld og tvisvar á eftirmiðdögum. Við erum blessunarlega laus við þetta, hjá okkur kemur alltaf ný sýning. En svo geta komið sýningar, einstaklega sterkar sýningar einsog til dæmis Ofvitinn núna sem maður getur leikið kvöld eftir kvöld án þess að verða leiður á þvi. Það er óendanlega skemmtilegt enda alltaf fullt hús".

Land og synir

— Þú lékst eitt aðalhlutverkanna í [kvikmyndinni] Landi og sonum [sem Ágúst Guðmundsson leikstýrði eftir sögu Indriða G. Þorsteinssonar]. Var það skemmtileg reynsla?

„Bíómyndin? Já , það var ómetanleg reynsla,“ segir Jón og tekst allur á loft. „Það var náttúrlega mjög ólíkt þvi að leika á sviði og að sumu leyti skemmtilegra, kannski sérstaklega af því að þetta var nýtt fyrir mér. Vinnubrögðin voru allt önnur en ég hef vanist enda hef ég ekki leikið í sjónvarpi í langan tima og aldrei áður úti í guðs grænni náttúrunni. Það hafði líka mikið að segja að sagan, Land og synir, hefur alltaf verið ein af mínum uppáhaldssögum. Ef þetta hefði verið leiðinleg saga, leiðinlegt hlutverk og leiðinlegt fólk þá hefði þetta auðvitað orðið leiðinlegra! Svo hafði ég aldrei komið i Svarfaðardalinn áður og það var mjög gaman að vinna með fólkinu þar, það má segja að öll sveitin hafi tekið þátt í þessu. Ég hef nú einmitt á prjónunum að drífa mig þangað norður til að heilsa upp á fólkið aftur.“

Fleiri myndir Gunnar Andréssonar.

— Þér finnst myndin ekkert standa erlendri framleiðslu að baki?

„Nei. Hún stenst alveg samanburð við flest það sem borið er á borð fyrir okkur í bíó. Ég hafði ekki séð hana fyrr en eftir frumsýninguna og ég varð hreinlega hissa, hún var miklu betri en ég hélt. Að sumu leyti er hún betri en útlendar myndir. Ég myndi segja það! — þetta er nú frasi!“

— Þú sérð ekki eftir þvi að hafa tekið þátt í henni?

„Nei, alls ekki. Ég vildi óska að þetta gæti hafist aftur. Ég er tilbúinn að leggja af stað hvenær sem er!“

— En hvernig var með aðra kvikmyndareynslu, [bresku sjónvarpsseríuna] Út í óvissuna, þar sem þú lékst KGB-foringja?

„Já, það var nú allt dálitið út í óvissuna!“ segir Jón og hlær enn. „En það var líka skemmtileg reynsla á sinn hátt og það sem ég man skírast eftir er hversu prófessjónal þeir voru sem að myndinni unnu. Þar var allt hárnákvæmt. Þeir höfðu vissan tima til aö gera myndina, síðan urðu þeir að hætta. Enda unnu þeir sitt verk hvernig sem viðraði og hvað sem gerðist, sama gerðist með Land og syni. Allar áætlanir stóðust. Það er alltaf gaman að vinna með mönnum sem vita hvað þeir eru að gera, bæði tæknimönnunum og svo leikurunum. Nú hlutverkið, þetta var svona gutl. Fremur ómerkilegt tillegg til listar og menningar, býst ég við.“

Gróska í leiklistinni

— Þú minntist á frasa hér áðan. Má ég þá spyrja einnar frasaspurningar: hvað finnst þér um stöðu íslenskrar leiklistar?

„Nú, mér finnst hún bara góð,“ segir Jón eftir að hafa velt málinu fyrir sér. „Það er gróska í þessu og alltaf að bætast við nýtt fólk, nýir höfundar og nýir lcikarar. Áhuginn blómstrar líka, við sýnum yfirleitt alltaf fyrir fullu húsi í Iðnó, og Þjóðleikhúsið og Alþýðuleikhúsið lika. En það vantar húsrými, það vantar Borgarleikhúsið! Við þurfum stærri sali fyrir leikhúsgesti, einsog nú er þá berjumst við i Iðnó í bökkum þó fullt sé á hverja sýningu vegna þess allur kostnaður er svo mikill.

Svo vantar lika óperuhús,“ segir Jón og slær mig bylmingshögg til að leggja áherslu á orð sín. „Það er til vansa fyrir yfirvöldin hvernig búið er að óperusöngnum. Þú sást nú bara að þegar La Traviata var flutt í Háskólabíói um daginn þá reyndist vera gífurlegur áhugi fyrir því. Óperan verður aö fá fastari jörð undir fætur.“

— Einhver sagði mér að þú hefðir sitthvað við leiklistarnám hér að athuga.

Nú er Jón hissa.

„Nei, var það? Í sjálfu sér hef ég ekkert við það að athuga. En ég og fleiri gagnrýndum það á sínum tíma hve litlar hömlur voru settar á f jölda þeirra sem innrituðust í skóla ríkisins. Enda er svo komið núna að það eru miklu fleiri ungir leikarar á markaðnum en þörf er fyrir. Þegar stéttin varð skyndilega svo fjölmenn kom auðvitað að atvinnuleysi innan hennar. Mér finnst að það verði að ýta undir aukna vinnu handa þessu unga fólki og hef til dæmis lengi verið þeirrar skoðunar aö útvarp og sjónvarp ættu að fastráða til sín leikara. En ég hef engar meiningar um standardinn, margt af þessu fólki er mjög efnilegt, afbragðs fólk! En hvernig var það, ætlaði ég ekki að gefa ykkur kaffi?"

„Hitt djobbið mitt“

Nú gerist viðtalið kaffibollaviðtal dálitla stund. Undir þeim kringumstæðum var náttúrlega kjörið að fara að tala um hesta. Jón Sigurbjörnsson er mikill hestamaður, einsog reyndar fleiri þekktir leikarar.

„Já, það er hitt djobbið mitt. Nei, það er varla lengur bara hobbí, ég er að reyna að framleiða hesta, ala þá upp og temja.“

— Stundarðu hrossaprang?

„Já, ég reyni það ef ég kemst upp með það svona til þess að eiga upp i kostnað. En það er svo sem enginn hagnaður af þvií. Ætli hjörðin losi ekki 20 hross. Ég nefni aldrei nákvæma tölu nema þegar ég þarf að gefa upp eignir á skattskýrslunni! Það er ekki að ég viti það ekki einsog þessir alvöru hrossaprangarar sem segjast aldrei vita hvað þeir eiga marga hesta. Og ég yrði ekki hissa þó sumir hefðu raunverulega ekki hugmynd um, sérstaklega á sumrin þegar folöldin fæðast og þeir eru slfellt að selja.“

— Er það einkenni á leikurum að hafa gaman af hestum?

„Nei, það held ég nú ekki. Miðað við fjölmenni stéttarinnar eru það ekki margir sem standa í þessu, þeir eru teljandi á fingrunum.“

Nú skýtur Gunnar ljósmyndari þvi inn að Indriði G. hafi látið þau orð falla að hestamennska væri fullkomin fyrir þvagteppumenn!

„Já, því skal ég trúa! Hestamennska er auðvitað holl og góð fyrir skrokkinn en ég held að hún sé samt hollari fyrir sálina. Maður gleymir öllu streði þegar-maöur er kominn upp í hesthús að moka skít! Þó ég hafi áhyggjur af rullu þá hverfa þær undir eins og ég kem uppeftir. Að hafa samneyti við hross, það er einsog útblástursvéntill ...“

— Kanntu hestamennskusögur af þér?

„Eitthvað er það nú lítið. Ég hef heldur ekki ferðast nógu mikið á hestum, ég hef alltaf ætlað mér i ferðalag þvert yfir land, norður Kjalveg. En það hefur ekkert orðið úr því ennþá, það er alltaf eitthvað sem kemur upp á á sumrin einsog Land og synir síðasta sumar og Út í óvissuna þar áður".

Sjálfskipaður bindindismaður

— Lifir þú eftir einhverri ákveðinni filósófíu?

Nú hugsar Jón sig töluverða stund um.

„Nei, andskotinn! Ég hef þá ekki orðiö var við það!“

— Ertu gleðimaður?

„Ja, ef þú meinar hvort ég er vínmaður og samkvæmismaður þá er ég það ekki. Ég er sjálfskipaður bindindismaður að eðlisfari, lyfti að vísu rauðvínsglasi með mat. En ef þú átt við hvort ég er ánægður með tilveruna, þá er ég það, já. Alltso mína eigin. Ég er hins vegar óánægður með margt í samtíðinni, bæði hérlendis og erlendis, einsog orðtakið segir. Fyrir sjálfan mig á ég aftur á móti ekki margar óskir um breytingar. Það væri þá helst að fá hlutverk í einni góðri óperu..."