Þegar Donald Trump var kjörinn forseti Bandaríkjanna lýstu margir áhyggjum sínum af þróun lýðræðisins. Einn íslenskur flokksformaður kom honum þó til varnar, Bjarni Benediktsson, þáverandi forsætisráðherra Íslands. Hann taldi fjölmiðla heims ganga of langt í umfjöllunum um Trump, sem þá hafði gefið út tilskipun um ferðabann múslima frá sex löndum til Bandaríkjanna.

„Mér finnst það vera áhyggjuefni hvernig ímynd Bandaríkjanna er akkúrat í augnablikinu og ég er ekki viss um að það sé allt alveg sanngjarnt sem sagt er í þeirri umræðu. Mér finnst nú vera of langt gengið víða,“ sagði hann og tók fram að þótt hann hefði áhyggjur af spennunni í kringum múslimabann Trumps þætti honum „ekkert að því í sjálfu sér að það komi fram á sjónarsviðið af og til einstaklingar sem eru ekki alveg steyptir úr sama mótinu og allir fyrirrennarar“.

Bjarni BenediktssonFormaður Sjálfstæðisflokksins hafði ekki áhyggjur af kjöri Donalds Trump.

Mynd: Pressphotos

„Ég á ekki von á því að þetta muni hafa neitt nema ágæt áhrif á samskipti Íslands og Bandaríkjanna,“ sagði Bjarni í öðru viðtali um valdatöku Trumps.

Það sem gerðist hins vegar var viðbúin veiking alþjóðasamstarfs, sem kemur verst niður á smáríki eins og Íslandi, óvissa í varnarmálum Íslands, lömun Parísarsamkomulagsins um aðgerðir gegn loftslagsbreytingum – sem Bjarni taldi nú ekki vera neinn áfellisdóm yfir stefnu Trumps í loftslagsmálum – og efling helstu andlýðræðisafla í heiminum, til dæmis í Tyrklandi, Filippseyjum, Póllandi, Ungverjalandi og síðast en ekki síst Kína, sem nú hefur endanlega kæft lýðræðið í Hong Kong með fjöldahandtökum á grundvelli nýrra öryggislaga.

Bjarni Benediktsson var ekki eini nú-fyrrverandi forsætisráðherra og formaður Sjálfstæðisflokksins sem sýndi þennan alvarlega dómgreindarbrest og/eða skerta umhyggju fyrir lýðræðisþróun mannkyns.

Davíð OddssonLeiðarahöfundur Morgunblaðsins hefur verið einn fárra á Íslandi til þess að verja Donald Trump og taka undir árásir hans á fjölmiðla.

Mynd: Pressphotos.biz

Íslenska útgerðin sem styður við Trump

Davíð Oddsson, fyrrverandi forsætisráðherra Íslands til þrettán ára, og nú ritstjóri Morgunblaðsins, hefur stutt málstað Donalds Trump í ritstjórnargreinum á síðustu árum. Hann hefur meðal annars tekið undir sjónarmið Trumps um svindl í forsetakosningunum og gagnrýnt aðra fjölmiðla fyrir að gera ekki slíkt hið sama.

Að sjálfsögðu er tjáningarfrelsi á Íslandi og öllum frjálst að styðja Donald Trump eða annan leiðtoga sem vill brjóta niður lýðræðið, hvort sem það er í eigin þágu eða til að innleiða afturhalds- eða íhaldsstefnu. Í tilfelli Morgunblaðsins er þetta hins vegar ekki bara tjáningarfrelsi heldur nýting auðs til þess að draga upp mynd af heiminum fyrir almenningi sem hentar tilteknum hópi aflögufærra auðmanna. Nokkrir auðugustu útgerðarmenn landsins hafa niðurgreitt rekstur blaðsins um milljón krónur á dag síðustu ár til að hafa ákveðin áhrif á þjóðfélagsumræðuna. Uppsafnaðar niðurgreiðslur útgerðarmanna og tengdra aðila til útgáfufélags Morgunblaðsins nema tæpum tveimur milljörðum á tíu árum, eða tæplega sex þúsund þorskígildistonnum, sem er ekkert slor.

Þannig rennur arðurinn af sameiginlegri auðlind landsmanna að hluta til þess að styðja málstað Donalds Trump í viðleitni hans til að grafa undan lýðræði.

Stuðningur þessa burðarstólpa íslenskrar stjórnmálasögu og viðskiptalífs við Donald Trump hélt áfram löngu eftir forsetakosningarnar sem hann tapaði. Hinn 20. nóvember birtist stuðningsyfirlýsing við ásakanir um kosningasvindl í leiðara Morgunblaðsins og gagnrýni á aðra fjölmiðla fyrir að hafna þeim.

„Nú er spursmálið þetta: Var í þessu tilviki um skipuleg kosningasvik í stórum stíl að ræða af hálfu demókrata?“ 

Öllum þeim tugum dómsmála sem Trump hefur stofnað til vegna kosningaúrslitanna hefur verið vísað frá. Engar sannanir eru fyrir skipulegum kosningasvikum, en ekki er erfitt að greina andlýðræðislega virkni Trumps og svo ritstjóra Morgunblaðsins, sem geymir hluta af stjórnmálalegri vegferð Íslendinga.

Mótmælendur eða uppreisnarmenn?Stuðningsmenn Donalds Trumps brutust inn í þinghúsið til að stöðva formlega viðurkenningu á kosningaúrslitum.

Mynd: ROBERTO SCHMIDT / AFP

Hvernig lýðræði deyja

Jafnvel þótt meðvirkir og málsvarar haldi því fram, er ekki hægt að segja að það hafi komið á óvart þegar stuðningsmenn Trumps tróðust inn í þinghúsið í Washington til að stöðva formlega staðfestingu á sigri Joe Bidens í forsetakosningunum.

Fræðimenn hafa varað við ólýðræðislegu gildismati Trumps frá upphafi. Í bókinni How Democracies Die, eftir tvo bandaríska fræðimenn, birtist samanburðargreining á falli lýðræðis í mörgum ríkjum heims. Þegar mælikvarðinn var lagður á Donald Trump varð augljóst að hann hafði öll helstu einkenni lýðskrumara sem græfi undan lýðræði. Trump var að mati höfundanna verðandi einræðisherra. Og merkin voru úti um allt.

Þetta eiga þeir leiðtogar sameiginlegt sem afnema lýðræði: Þeir afneita lögmæti andstæðinga sinna með því að ræða um þá eins og óvini og jafnvel glæpamenn. Þeir sýna vilja til þess að víkja frá reglum lýðræðisins, til dæmis með því að viðurkenna ekki kosningaúrslit. Þeir ýta undir ofbeldi af einhverju tagi. Og loks lýsa þeir vilja til að skerða réttindi andstæðinga sinna og samkeppnisaðila, auk fjölmiðla.

Jafnvel áður en hann varð forseti uppfyllti Trump öll skilyrðin með orðræðu sinni og hegðun. Allir sem þekkja vel til stjórnmála áttu að geta séð að hann væri raunveruleg ógn við lýðræði. 

En Trump var ekki sjálfur orsökin, heldur fremur sjúkdómseinkenni sem getur valdið dauða lýðræðis. 

Orsökin

Að hluta er orsökin sú sama og leiðir af stjórnmálastefnu Bjarna Benediktssonar og Davíðs Oddssonar.

Sýnt hefur verið fram á að efnahagslegur og félagslegur ójöfnuður helst í hendur við lítið traust, hvort sem samanburðurinn er milli ríkja Bandaríkjanna eða ríkja heimsins. 

Bandaríkjamönnum er stöðugt seldur svokallaður „exceptionalismi“, að Bandaríkin séu öðruvísi en önnur lönd. Þau eru land tækifæranna, vettvangur ameríska draumsins.

Meira að segja eftir innrásina í þinghúsið var niðurstaða fréttamanna CBS sú að þrátt fyrir niðurlæginguna og samanburðinn við brotin lýðræðisríki, væru Bandaríkin sérstök, vegna þess að í Austur-Evrópu hefðu mótmælendurnir verið skotnir af lögreglu en ekki stuggað út með hægð.

Þetta er hins vegar mýta. Félagslegur hreyfanleiki í Bandaríkjunum er mun minni en í flestum Evrópulöndum. Og þegar eitthvað út af ber í lífi fólks er öryggisnetið gloppótt og þunnt. Þótt Bandaríkin leggi meira í heilbrigðisútgjöld en önnur vestræn ríki, með 17% þjóðarframleiðslu, lifa Bandaríkjamenn mun skemur en fólk af öðrum ríkum þjóðum. Og meðalævilíkur fóru minnkandi á árunum 2014 til 2018. Íslendingar, Frakkar, Ítalir og Svíar lifa til dæmis þremur árum lengur. Ástæðan er að fólk í viðkvæmri stöðu lifir við lélegt heilbrigðiskerfi, dýpri fátækt og faraldur verkjalyfja. Önnur ástæða er borgarskipulag út frá markaðssjónarmiðum í stað heildrænna áhrifa. 12 af hverjum 100 þúsund Bandaríkjamönnum deyja í bílslysi á hverju ári, en aðeins 3 af hverjum 100 þúsund Bretum. 

Ástæðan fyrir bágum kjörum og öryggisleysi Bandaríkjamanna er einfaldlega ráðstöfun á fjármunum og valdheimildum ríkisins. Það sem Trump hefur gert er að innleiða miklar skattalækkanir sem henta þeim ríkustu mest og auka þar af leiðandi misskiptingu.

Hinn sjálfmiðaði sölumaður

Goðsögnin um hinn sjálfskapaða mann og ameríska drauminn sem fóstrar hann er hugmyndagrunnur fyrir réttlátri misskiptingu. 

Í hreinu markaðshyggjusamfélagi snýst lífið um að selja. Ef fólk nær ekki að selja vöru eða starfskrafta sína tekur við fátækt og hætta á ömurlegum örlögum fyrir alla fjölskylduna.

Í þessu samfélagi er sjálfmiðaði sölumaðurinn líklegur lausnari almennings.

Sannleikurinn er vara á markaði. Sölumaðurinn hefur nýtt sér nýjar markaðsleiðir, þar sem hann hefur milliliðalausan aðgang að neytendum í gegnum samfélagsmiðla. Fjölmiðlar sem rengja hann verða um leið óvinurinn og hann selur þá hugmynd milliliðalaust.

Um leið selur hann sér sinn eigin veruleika sem verður sannur ef hann er keyptur. Þannig hefur Donald Trump hæfileikann til að hífa sig upp á hárinu, eins og sagt var um Munchhausen í ævintýrum hans. Ef svo færi að hann eða MAGA-múgurinn næðu að hindra valdaskipti, yrði söluvara dagsins að sannleika morgundagsins.

Innrásin í Þinghúsið var fyrsta tilfellið frá stríðinu við Breta árin 1812-1815 sem lykilstofnun lýðræðisins var tekin yfir. Hér sjást mótmælendur undir málverki John Trumbulls, “Surrender of Lord Cornwallis”, sem sýnir uppgjöf Breta 1815.

Mynd: SAUL LOEB / AFP

Trump og þróun mannsins

Stuðningurinn við Trump hefur kollvarpað mörgum undirliggjandi kenningum um samtíma okkar. 

Klassíska hugmyndin um hinn hagræna mann, homo economicus, gerði ráð fyrir því að maðurinn væri í reynd vél sem hámarkaði eigin hagsmuni og færði til sín sem mest nyt. 

Á seinni árum hefur borið meira á hugmyndinni um hinn velviljaða mann, sem gerir margt án beinna eigin hagsmuna og tekur jafnvel ákvarðanir andstætt eigin hagsmunum til að framfylgja réttlæti. Uppgangur Trumps og sú staðreynd að 42% Bandaríkjamanna styðja hann í árásum hans gegn öðrum býður hugmyndinni um velviljaða manninn birginn við fyrstu sýn, en ekki þegar nánar er að gáð.

Undirliggjandi er eðlisbreyting á samskiptum og viðhorfum til annarra. Í samfélagi misskiptingar þar sem traustið er löngu búið að rofna og fólkið nær ekki að sofna inn í ameríska drauminn, er auðvelt að búa til sökudólga. Það kom í hlut hins meinta sjálfskipaða og sjálfhverfa sölumanns að selja og selja stoðvöru hins ameríska draums: Óvininn, ríkið sem rænir fólk að næturlagi, og lausnarann, ríka manninn – holdgvering vilja og drauma almennings.

Þannig hefur ameríski draumurinn óuppfylltur orðið sundrungarafl fremur en sameiningarafl. Á miðvikudagskvöldinu kom síðan flokkur uppvakinna að musteri ríkisvaldsins, þar sem lögð eru drög að draumunum, og heimtaði húsið sitt aftur. 

Vaknað

Okkur birtist ekki amerískur draumur, heldur martraðakenndur kæfisvefn, þar sem draumþegar virðast í andnauð, órólegir, með óþol og erfiðleika með einbeitingu og minni. Við hin hrökkvum upp við hroturnar í ameríska kæfisvefninum. Síðasta ár hefur kennt okkur að það sem er gefið er ekki gefið. Það var alltaf vitað að tilfelli Trumps myndi kenna okkur eitthvað um okkar eigið samfélag. Að við myndum sjá söluvörur hans í dreifingu hér á landi hjá þeim sem hefðu lyst á innflutningi, og að viðbrögð annarra myndu sýna okkur á spil þeirra. Við vitum betur hverjir styðja lýðræðið þegar því er ógnað, hverjir sitja hjá sér til hægðarauka í góðlátlegri meðvirkni með valdatöku fólskunnar og hverjir eru tilbúnir að taka til við gröftinn þegar þeim hentar að veikja undirstöður lýðræðis heima og heiman.