Háskóli Íslands fær greiddar 236.500 krónur fyrir hverja líkamsrannsókn á hælisleitanda samkvæmt drögum að verksamningi skólans við Útlendingastofnun sem Stundin hefur undir höndum. Tannlæknadeild HÍ er þjónustuveitandi samkvæmt samningnum og munu tveir tannlæknar fá 100 þúsund krónur hvor fyrir hvern hælisleitanda sem er tanngreindur. Gert er ráð fyrir að dómsmálaráðuneytið staðfesti samninginn og framkvæmd hans verði fjármögnuð „af fjárlagalið 06-399 Hælisleitendur sem er í umsjá ÚTL“. Eru drögin nú í umsagnarferli hjá jafnréttisnefnd og vísindasiðanefnd háskólans.

Í samningnum er ekki gert ráð fyrir fólk með sérþekkingu á andlegum og líkamlegum þroska barna, svo sem barnasálfræðingar og barnalæknar, komi að aldursgreiningunni heldur einungis tannlæknar. Þetta gengur gegn sjónarmiðum sem fjöldi alþjóðastofnana og samtaka hefur viðrað á undanförnum árum, meðal annars Evrópuráðsþingið, barnaréttardeild Evrópuráðsins, barnaréttarnefnd Saminuðu þjóðanna, UNICEF, Rauði krossinn og Stofnun Evrópusambandsins um aðstoð við hælisleitendur. Allir þessir aðilar hafa beint því til ríkja, ýmist í ályktunum, skýrslum eða leiðbeiningarreglum, að við framkvæmd aldursgreiningar skuli byggja á þverfaglegu og fjölbreyttu mati á andlegum og líkamlegum þroska, sjá t.d. hér, hér, hér og hér. Svo virðist sem verksamningsdrög Útlendingastofnunar og Háskóla Íslands taki ekki mið af slíkum sjónarmiðum.

Rauði krossinn á Íslandi hefur ítrekað gagnrýnt þá aðferðafræði sem íslensk útlendingayfirvöld beita við aldursgreiningu. Tanngreiningar á hælisleitendum eru umdeildar, enda eru tannlæknar ósammála um áreiðanleika og vísindalegt gildi slíkra rannsókna. Tannlæknasamtök Bretlands hafa sagt þær „óviðeigandi og ósiðlegar“, þær geti aldrei gefið nákvæmar upplýsingar um aldur og að óverjandi sé að láta ungmenni í viðkvæmri stöðu gangast undir röntgenrannsóknir án þess að læknisfræðileg nauðsyn krefjist þess. Bent hefur verið á að tannþroski fólks virðist frábrugðinn eftir því af hvaða stofni það er og við hvaða aðstæður það elst upp. 

Sú mikla óvissa sem tanngreiningarnar eru undirorpnar hefur þegar valdið barni sem sóttist eftir alþjóðlegri vernd á Íslandi óþægindum. Stundin fjallaði um málið í fyrra, en þá hafði rúmlega 17 ára drengur verið sendur í tannrannsókn vegna þess að hann hafði framvísað persónuskilríkjum en ekki vegabréfi. Niðurstaða tanngreiningar var sú að drengurinn væri eldri en 18 ára. Það var ekki fyrr en drengurinn hafði fengið foreldra í heimalandi sínu til að senda sér útrunnið vegabréf ásamt fleiri skilríkjum og lögreglan yfirfarið skjölin sem Útlendingastofnun endurmat aldur drengsins. 

Upplýst samþykki barna?

Verksamningur HÍ og ÚTL vekur ýmsar spurningar. Samkvæmt 3. mgr. 26. gr. útlendingalaga skal „ávallt litið svo á við meðferð máls að umsækjandi um alþjóðlega vernd sem segist vera undir lögaldri sé barn þar til annað kemur í ljós með aldursgreiningu eða á annan hátt“. Í vinnureglum Útlendingastofnunar um aldursgreiningar er sérstaklega áréttað að „stofnunin gengur út frá því að viðkomandi sé barn að aldri þar til og ef annað kemur í ljós á síðari stigum málsins“.  

Í 2. gr. draganna að verksamningi um aldursgreiningar milli Háskóla Íslands og Útlendingastofnunar er sérstaklega tekið fram að tannlæknadeild HÍ skuli tryggja að „starfsfólk framfylgi ákvæðum laga um réttindi sjúklinga nr. 74/1997“. Í 27. gr. þeirra laga segir orðrétt: „Hlífa ber börnum við ónauðsynlegum rannsóknum og aðgerðum“. 

Samkvæmt 22. gr. laga um vísindarannsóknir á heilbrigðissviði eru aðeins þeir sem eru sjálfráða samkvæmt ákvæðum lögræðislaga, þ.e. ekki börn heldur eldri en 18 ára, hæfir til að samþykkja þátttöku í vísindarannsókn. Vísindarannsóknir á börnum eru einungis heimilar að þröngum skilyrðum uppfylltum – skilyrðum sem ljóst er að ekki eru uppfyllt við líkamsrannsóknir til aldursgreiningar (þetta eru t.d. skilyrði um að forsjáraðili hafi veitt samþykki fyrir rannsókninni og að niðurstaða rannsóknar sé líkleg til að „bæta heilsu þátttakenda“).

Í 1. gr. verksamningsdraga Útlendingastofnunar og Háskóla Íslands kemur fram að rannsókn skuli einungis fara fram „með upplýstu skriflegu samþykki“ hælisleitandans sem á í hlut. Í vísindasiðareglum skólans er sérstaklega fjallað um upplýst samþykki. Þar, rétt eins og í lögum um vísindarannsóknir á heilbrigðissviði, er aðeins gert ráð fyrir að fólk yfir lögræðisaldri sé fullfært um að veita upplýst samþykki.

Rektor segir tanngreiningar valkvæðar

Stundin sendi Jóni Atla Benediktssyni rektor fyrirspurn um samningsgerð Háskóla Íslands við Útlendingastofnun í september. Í svari sínu sagði Jón Atli að aldursgreining á tönnum væri „valkvæð og því óheimilt að þvinga viðkomandi til að gangast undir hana“. Stundin hefur undir höndum staðlaða boðun í tanngreiningu sem Útlendingastofnun hefur notast við. Þar segir meðal annars – aðeins á íslensku – að heimilt sé að neita því að gangast undir aldursgreiningu, en „neiti umsækjandi að gangast undir aldursgreiningu án fullnægjandi ástæðu getur það haft áhrif á trúverðugleika umsækjanda auk þess sem það getur orðið til þess að umsækjandi verði metinn fullorðinn“. Slíkt felur í sér réttindamissi, enda er réttarstaða fylgdarlausra barna undir 18 ára aldri mun sterkari en staða hælisleitenda sem eru eldri en 18 ára. 

Í boðunarbréfinu er tekið fram að synjun á hælisumsókn geti ekki byggt einvörðungu á því að viðkomandi hafi neitað að gangast undir aldursgreiningu. Er hælisleitendum veittur sá möguleiki að haka við eftirfarandi afstöðu: „Ég neita að gangast undir aldursgreiningu á tönnum og geri mér grein fyrir því hvaða afleiðingar það hefur á meðferð máls míns, synjun á umsókn um alþjóðlega vernd getur ekki byggst á því eingöngu að viðkomandi hafi neitað að gangast undir aldursgreiningu.“ Þetta er athyglisvert í ljósi þess að í vísindasiðareglum Háskóla Íslands er lögð áhersla á að rannsakendur skuli forðast neikvæðar afleiðingar fyrir þátttakendur og gæta þess að fólk verði ekki fyrir skaða af þátttöku í rannsókn. Þátttakendur verði að geta tekið afstöðu „án utanaðkomandi þrýstings eða þvingana“ og rannsakendur skuli hafa hugfast að fólk sem tilheyri hópi í erfiðri stöðu sé ekki alltaf fært um að gæta hagsmuna sinna gagnvart rannsakendum.