Ég hef, eins og margir aðrir, vaxandi áhyggjur af hnignandi umræðuhefð á Facebook og öðrum samfélagsmiðlum. Á fyrstu árum þessara miðla voru vissulega til „tröll“ sem eitruðu umræðuna en þau minntu mest á „vitlausa frændann“ sem skaut upp kolli í öllum fermingarveislum þegar maður var barn og fimbulfambaði um útlendinga og alþjóðleg samsæri. Þessi tröll hafa nú fundið sér samstað og bergmálshelli í lýðhyggjusinnaða hægrinu. En á allra síðustu árum hefur vökula vinstrið gerst æ háværara á samfélagsmiðlum og það eru orðin áhöld um hvor hópurinn er ágengari, orðljótari og umburðarlausari.

Þessi þróun er sérstaklega óheppileg fyrir fólk eins og mig sem hefur gaman af að setja hálfbakaðar hugleiðingar á vefinn í von um viðbrögð og skemmtilega umræðu, en án þess að hafa fastmótaða skoðun á efninu. Nú líða vart fimm mínútur áður en slíkir póstar vekja andsvör um annarlegar hvatir eða sleggjudóma um hvaða tota maður sé að ota. Enginn virðist lengur trúa áminningum John Stuart Mills úr 2. kafla Frelsisins um lærdómsmátt öndverðra skoðana og að okkur beri að fagna þeim sem hugsanahvata og vitsmunalegri orkulind en eyða hins vegar litlum tíma í að rýna í skoðanir sem við erum sammála.

Hafi maður ekki þolinmæði til þess að kynna sér rök og mótrök og njóta þess að skoða nýja og óvænta fleti á málum glatast tækifæri til að þroska eigin dómgreind; og það getur haft afar óheppilegar afleiðingar, eins og ég reifa hér að neðan. Ég hef verið þess láns aðnjótandi að leiða stærstu rannsókn sem gerð hefur verið á dómgreind svo að ég viti til (veglega styrkt af John Templeton Foundation), og hún leiðir ýmislegt merkilegt í ljós. 

Hvað er dómgreind?

Með „dómgreind“ á ég við það sem stundum hefur verið kallað „siðvit“ eða „hagnýt skynsemi“ á íslensku en alþjóðlega orðið er fronesis (e. practical wisdom). Á Íslandi skrifaði Páll Skúlason heimspekingur merka bók sem að mestu var um þetta efni í breiðum skilningi. Einfaldasta skilgreiningin er að dómgreind sé hæfni til siðferðilegrar ákvarðanatöku. „Siðferðilegrar“ verður hins vegar að skilja vítt hér; ákvarðanatakan getur einnig verið um pólitísk álitamál eða tilvistarleg efni (svo sem hvert ég stefni í lífinu, sérstaklega ef ég stend frammi fyrir tveimur kostum um búsetu, störf, o.s.frv.). Þegar dómgreind er rannsökuð er kastljósinu beint að ferlinu, ekki afurðinni. Með öðrum orðum er tilgangurinn ekki sá að meta gæði inntaks ákvörðunarinnar (enda getur ýmiss konar ákvörðun verið jafngóð eða jafnslæm í tilteknum aðstæðum, sérstaklega ef um flókna klípu er að ræða) heldur eru gæði vitsmunadygðarinnar sjálfrar skoðuð. Fór viðkomandi í gegnum rétt skref á réttan hátt til að reyna að komast að ábyrgri og skynsamlegri niðurstöðu?

Þeir sem fylgja umræðuhefð um dómgreind sem rekja má alla leið aftur til Aristótelesar telja að fjögur skref eða þættir skipti meginmáli:

1. Greining á vandamálinu eða klípunni: Hvaða gildi takast á hér?

2. Tilfinningastjórn. Veljandinn sé í nægu andlegu jafnvægi til að hugsa skynsamlega um vandamálið en ekki t.d. of reiður, æstur eða hvatvís.

3. Skýr sjálfsmynd. Veljandinn hafi skýra mynd af því hver hann vill vera sem einstaklingur eða fagmaður (t.d. læknir, kennari, stjórnandi) og hver endanleg mælistika hans er á réttmætar ákvarðanir.

4. Mat á kostum og göllum. Veljandinn fari vandlega yfir alla sjáanlega kosti og galla og íhugi þá vandlega áður en hann velur endanlega athöfn (eða athafnaleysi).

Það blasir við, hygg ég, að hin skautaða og umburðarlausa umræðuhefð samfélagsmiðlanna sem ég lýsti í upphafi er líkleg til að grafa undan a.m.k. sumum þessara þátta, sérstaklega 2 og 4. En hvað leiddi rannsókn okkar í ljós um dómgreindina? 

Dómgreind, farsæld og dökki persónuferningurinn

Við rannsökuðum 4.000 fullorðna Breta og Bandaríkjamenn, valda til þess að endurspegla algengustu lýðbreytur (t.d. um kyn, aldur, störf, búsetu o.s.frv.). Að auki skoðuðum við sérstaklega nokkur hundruð fulltrúa tiltekinna starfsstétta svo sem kennara og lækna. Ein fræðilega niðurstaðan var sú að dómgreind feli ekki aðeins í sér fjóra lykilþætti heldur tíu og að þeir myndu samslungið netkerfi í heilanum fremur en röð af skrefum sem farið er í gegnum í tiltekinni röð. Önnur fræðileg niðurstaða var staðfesting á réttmæti og áreiðanleika mælitækis okkar sem, þótt ótrúlegt sé, er einungis annað mælitækið á dómgreind sem þróað hefur verið í fræðaheiminum (og við vorum líka höfundar fyrsta mælitækisins, 2019, sem reyndist óþjált í notkun). Þetta nýjabrum er þeim mun furðulegra sem dómgreind hefur verið vinsælt umræðuefni í yfir 2.000 ár og að sálfræðingum þykir yfirleitt fátt skemmtilegra en að búa til mælitæki um allt sem hreyfist.

Mikilvægasta hagnýta niðurstaðan var hins vegar sú að Aristóteles hafði rétt fyrir sér fyrir 2.300 árum þegar hann taldi góða dómgreind lykil að farsælu lífi. Við notuðum þekkt farsældarmælitæki frá Harvard, sem skiptir þáttum farsældar í heilsu, hamingju, merkingu/tilgang, mannkosti, gott tengslanet og fjárhagslegt öryggi. Niðurstaða okkar var að flestir þættir dómgreindar spáðu fyrir um farsældarþættina, nema einn: fjárhagslegt öryggi. Dómgreind í þessum skilningi virðist því ekki fela í sér fjármálavit, sem er býsna merkilegt. En almenna ályktunin hlýtur að vera sú að tröllin á samfélagsmiðlum og þeir sem fylgja fordæmi þeirra séu að grafa undan farsæld sinni með því að rækta ekki eigin dómgreind.

Við skoðuðum samband dómgreindar við dökka persónuferninginn svokallaða: sjálfhverfu, sadisma, siðblindu og makkíavellíanisma. Tilgáta okkar var að neikvætt samband væri þarna á milli og hún reyndist standa heima (nema að nokkru leyti varðandi sjálfhverfa fólkið sem stundum getur verið mjög umhugað um gæði eigin ákvarðanatöku, a.m.k. um sig sjálft). En þetta er vissulega bara fylgnisamband, ekki orsakasamband. Við vitum ekki hvort skert dómgreind leiðir til þessara dökku persónueinkenna eða hvort fólk hafi þessi einkenni fyrirfram (t.d. áunnin á fyrstu uppvaxtarárum) og þau grafi svo undan dómgreind þess. Þriðji möguleikinn er vitaskuld sá að einhver óþekkt þriðja breyta skerði dómgreindina og myrkvi persónuleikann. Hver sem hin endanlega skýring er – og til þess að komast að henni þarf langtímarannsókn með for- og eftirprófunum – þá birtust samfélagströllin ljóslifandi í þessari rannsókn okkar, bæði með rýrða dómgreind og andfélagslega manngerð.

Við höfum ekki að fullu unnið úr rannsóknum á starfsstéttunum ennþá en fyrsta skoðun bendir til þess að læknar séu sérlega góðir í að greina vandamál (sem ekki kemur á óvart!) en ekki eins góðir í að leysa þau, og að kennarar beri af öðrum stéttum varðandi tilfinningastjórnun (sem ekki kemur heldur á óvart!).

Óvænt niðurstaða um dómgreind og pólitíska afstöðu

Ekki rættust allar tilgátur okkar fullkomlega. Mest kom á óvart að þegar spurt var um pólitíska afstöðu, bæði til félags- og efnahagsmála, skoruðu þeir sem töldu sig lengst til vinstri og hægri hærra í heildardómgreind en þeir sem töldu sig nálægt miðjunni. Þetta gæti virst stangast á við forsendu mína hér í upphafi um að skautun grafi undan skynsamlegri umræðuhefð um málefni, sem aftur grafi undan dómgreind. En skýringin kann að vera einfaldari. Mörg þeirra sem merktu sig inn á miðju stjórnmálanna gætu einfaldlega hafa gert það vegna tómlætis um stjórnmál yfirleitt, ekki vegna þess að þau hafi tekið yfirvegaða ákvörðun um að þar vildu þau helst vera. Önnur skýring er að fólk sem hefur róttækar skoðanir á stjórnmálum velti almennt meira fyrir sér ýmsum kjarnamálum tilverunnar og skori þar af leiðandi hærra í svona prófum. Ég býð lesendum að velta fyrir sér öðrum skýringarkostum.

Þrátt fyrir þessa óvæntu niðurstöðu studdi lunginn af niðurstöðum okkar þá ályktun að öfgafullur eldhiti í umræðum og tregða til að kynna sér ólík sjónarmið með opnum huga sé ekki aðeins dragbítur á dómgreind heldur rýri einnig almenna farsæld okkar og hamingju í lífinu.

Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskólann í Birmingham