„Við erum með menn hér úti um allt í heiminum sem eru andlega truflaðir af valdbeitingu. Valdasjúka menn … sem eru afurð feðraveldisins. Þeir eru valdasjúkir og truflaðir af valdinu,“ sagði Ingibjörg Sólrún Gísladóttir á ráðstefnu um Alþjóðsamþykki og þjóðaröryggi árið 2023. 

Íslendingar voru orðnir meðvitaðir um hættuna – sem birtist í auknum stuðningi við aðild að NATO og Evrópusambandinu eftir að innrásin í Úkraínu hófst. En nú hefur hættan færst nær. Jafnvel inn á Keflavíkurflugvöll. 

Síðustu daga hefur varnarleysið verið áþreifanlegt. 

Til austurs og vesturs

Fyrir fimm árum síðan hefði staðan sem við stöndum frammi fyrir í dag þótt óhugsandi. Að til austurs ráðist Rússland inn í nágrannaríki og til vesturs ógni Bandaríkin Grænlandi og Danmörku.

„Þá er heimsmynd mín hrunin,“ sagði Sóley Kaldal, áhættustýringar- og öryggisverkfræðingur, þegar forseti Bandaríkjanna, leiðtogi hins vestræna heims, „þegar hann er farinn að hóta yfirtöku landsvæða bandalagsríkja þá er fátt eftir sem við getum treyst á.“

Undanfarna áratugi hefur varnarmálum Íslendinga verið úthýst til Bandaríkjanna, í gegnum varnarsamning ríkjanna og aðild að Atlantshafsbandalaginu, þar sem Bandaríkin eru burðarstoðin. Eins og núverandi utanríkisráðherra benti á í umræðum á Alþingi árið 2022 þá er varnarsamningurinn einn af hornsteinum Íslendinga þegar kemur að þjóðaröryggi og hann er frá árinu 1951. „Aðstæður eru verulega breyttar,“ sagði Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, sem vildi skýr ákvæði um verkferla og ábyrgð á ákvörðunatöku, ef til þess kæmi að það þyrfti að virkja aðstoð Bandaríkjanna. „Það er ekki skýrt í dag. Það ógnar öryggi okkar Íslendinga.“

Hvað þýðir það þá fyrir Íslendinga að Bandaríkin ógni nágrannaríki okkar?

Allt okkar undir

„Við megum vera þakklát fyrir að búa við frið,“ sagði í áramótaávarpi forsætisráðherra fyrir mánuði síðan. „En það eru viðsjárverðir tímar á alþjóðavísu og því fylgja alvarleg viðfangsefni fyrir stjórnvöld.“

Ísland yrði að efla samstarf við vestræn ríki á sviði varnarmála og fordæma hvers kyns brot á alþjóðalögum. „Við Íslend­ing­ar eig­um allt okk­ar und­ir virðingu fyr­ir alþjóðleg­um lög­um og rétti full­valda ríkja.“

Stjórnarsáttmáli nýrrar ríkisstjórnar var einfaldur. Í kafla um utanríkismál er kveðið á um samvinnu við Evrópusambandið, Atlantshafsbandalagið og norræn ríki, auk þess sem lagt er upp með þjóðaratkvæðagreiðslu um framhald viðræðna um aðild Íslands að Evrópusambandinu á miðju kjörtímabili. 

Utanríkisráðherra greindi síðan frá því í Kastljósi í vikunni að til stæði að leggja fram öryggis- og varnarstefnu í haust. 

Það gæti orðið langt að bíða. 

Eldismatur popúlista

„Við erum ekki að standa vaktina. Við erum ekki að fylgjast með,“ sagði Ingibjörg Sólrún, fyrrverandi utanríkisráðherra, fyrrverandi forstjóri Lýðræðis- og mannréttindaskrifstofu Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu og yfirmaður UN Women. Til að undirstrika það spurði hún hvernig gæti eiginlega staðið á því að fjármálamarkaðir hefðu hrunið árið 2008 og Rússland ráðist inn í Úkraínu árið 2022 án þess að heimurinn áttaði sig á því hvað væri í vændum. Vesturlönd væru að fljóta sofandi að feigðarósi. 

Veikari staða lýðræðis og mannréttinda, aukin pólitísk skautun og uppgangur popúlískra afla, upplýsingaóreiða og vald stórfyrirtækja – ekki síst á sviði upplýsingamiðlunar – væri til þess fallið að skapa auknar hættur, grafa undan stöðugleika og öryggi. Allt ætti þetta rót sína að rekja til aukins ójöfnuðar, misskiptingu gæða og aðgangs að tækifærum. „Það er þetta sem er eldismaturinn fyrir popúlista og þjóðernissinna sem hafa sérstakt horn í síðu alþjóðavæðingar og alþjóðastofnana.“

Alþjóðastofnanir væru veikar og agavaldið lítið. Þegar ríki brjóta alþjóðalög er ekkert lögregluvald og takmarkað dómsvald. Mikilvægustu varnirnar fælust í því að reyna að sjá atburði fyrir. Til þess þurfi sérfræðiþekkingu, öfluga diplómasíu og pólitíska skuldbindingu. Það væri ekki nóg að útvista vandanum annað. „Þekkingargrunnur á sviði öryggis- og varnarmála er ekki nógu góður hér á landi.“  

„Varnarlína smáríkja er í alþjóðasamskiptum,“ tók Silja Bára Ómarsdóttir, prófessor í alþjóðastjórnmálum, undir. 

Skipaði nýjan sendiherra

Eitt af síðustu verkum fyrrverandi forsætisráðherra var að skipa sendiherra Íslands í Bandaríkjunum. Sú sem fór átti að baki þriggja áratuga farsælan feril í utanríkisþjónustunni. Sú sem kom hafði starfað sem aðstoðarmaður Bjarna Benediktssonar í átta ár og verið framkvæmdastjóri Viðskiptaráðs. 

Áður hafði verið lagt til að sendiherrastöður yrðu auglýstar en í þessu ástandi var Svanhildur Hólm skipuð til fimm ára. „Ég þekki kosti hennar,“ útskýrði Bjarni. Annar samstarfsmaður hans varð sendiherra Íslands á Ítalíu. 

Stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd samþykkti að hefja frumkvæðisathugun á skipuninni, sem var talin senda neikvæð skilaboð til starfsmanna utanríkisþjónustunnar. „Og veitir varla hvata fyrir starfsfólk hennar til að leggja sig fram í starfi. Þeir hagsmunir sem hér er verið að gæta eru þannig ekki hagsmunir utanríkisþjónustunnar eða íslenska ríkisins,“ sagði Gunnar Helgi Kristinsson, prófessor í stjórnmálafræði. 

Ferilskrá íslenska sendiherrans skar sig úr þegar hún var borin saman við ferilskrár annarra sendiherra Norðurlandanna. Allir áttu þeir sammerkt að hafa starfað í utanríkisþjónustu um í áratugi eða á þeim vettvangi sem kjörnir fulltrúar. 

Sendiherra Noregs sat á þingi í 22 ár, var utanríkisráðherra og með menntun í stjórnmálafræði, sagnfræði og landafræði. Sendiherra Svíþjóðar hafði fyrri reynslu af starfi sendiherra, sinnti utanríkis- og varnarmálum á þingi og stofnaði alþjóðlega hugveitu um utanríkis- og varnarmál Evrópuríkja. Sendiherra Danmerkur var með meistaragráðu í stjórnmálafræði, hafði starfað fyrir utanríkisráðuneytið í áratugi og verið sendiherra víða áður en hann fór til Washington. Sendiherra Finnlands hafði sömuleiðis starfað í utanríkisþjónustu í rúma þrjá áratugi. 

Næstu árin verða Svanhildur Hólm og Logi Bergmann fulltrúar íslensku þjóðarinnar í Washington – út kjörtímabil nýkjörins forseta Bandaríkjanna, Donalds Trump. 

Mætti með ógn og ótta 

Síðasti sendiherra sem Donald Trump sendi til Íslands sóttist síðan eftir sæti í bandarísku öldungadeildinni, en naut ekki stuðnings forsetans. Tími hans hér á landi var vægast sagt umdeildur, en hann sóttist meðal annars eftir því að geta gengið um með skotvopn, var sakaður um ógnarstjórn og sagðist hafa barist við djúpríkið á meðan hann var við störf hér á landi. 

Fyrir tveimur árum var bandaríska sendiráðinu meinað að breyta reisulegu einbýlishúsi á Sólvallagötu í eins konar virki fyrir sendiherrann, með öryggisgirðingu, vaktskýli fyrir öryggisverði og sólarhrings viðveru þeirra. Íbúar mótmæltu því að sendiráðið ætlaði að draga „ógn og ótta inn í friðsælt, þéttbýlt og gróið íbúðahverfi“.

Nú dregur forseti Bandaríkjanna ógn og ótta inn í bandalag ríkja, þar sem friður hefur ríkt. 

Sendi góðar kveðjur

„Sama hvaða álit við höfum á Trump þá styrktist samband okkar við Bandaríkjastjórn síðast þegar hann var forseti,“ sagði Þorgerður Katrín utanríkisráðherra í Kastljósi í vikunni. Verið var að ræða öryggis- og varnarmál þegar ráðherrann skaut þessu inn.

Síðar í samtalinu áréttaði ráðherrann: „Það eru gríðarlega miklir hagsmunir fólgnir í því fyrir okkur að við lendum ekki á milli – okkar fyrirtæki, okkar samfélag – þegar kemur að tolla og tarifstríði á milli Bandaríkjanna og Evrópu.“

Nokkrum dögum eftir að niðurstöður forsetakosninga í Bandaríkjunum lágu fyrir í nóvember átti þáverandi forsætisráðherra Íslands símafund með verðandi forseta, þar sem hann lagði áherslu á mikilvægi þess að dýpka viðskiptasambandið. Í því samtali ræddi Bjarni Benediktsson við Donald Trump um góð samskipti ríkjanna, viðskipti og öryggis- og varnarsamstarf. „Rætt var um mikilvægi Atlantshafsbandalagsins fyrir öryggi og varnarviðbúnað á Norður-Atlantshafi og loftrýmisgæsluna sem Bandaríkin og önnur bandalagsríki sinna í nánu samstarfi við íslensk stjórnvöld á hafsvæðinu umhverfis Ísland,“ samkvæmt upplýsingum á vef stjórnarráðsins. Þá ræddi forsætisráðherra Íslands mikilvægi þess að dýpka viðskipti ríkjanna, þar sem Bandaríkin eru mikilvægasta einstaka viðskiptaland fyrir íslenskar útflutningsvörur. Og flestir ferðamenn sem koma til Íslands koma frá Bandaríkjunum. 

„Sýndi verðandi Bandaríkjaforseti Íslandi mikinn áhuga í samtalinu og var tíðrætt um aðdráttarafl landsins.“ 

Donald Trump bað síðan fyrir góðum kveðjum til íslensku þjóðarinnar. 

Gullöld Bandaríkjanna

Þegar Donald Trump náði fyrst kjöri árið 2017 sá Bjarni tækifæri til að efla samband Íslands og Bandaríkjanna. Það væri ekkert að því að það kæmu fram á sjónarsviðið „einstaklingar sem eru ekki alveg steyptir úr sama mótinu og allir fyrirrennararnir“.

Það var áður en Trump átti eftir að æsa stuðningsmenn sína upp í að ráðast á þinghúsið, því hann hafnaði niðurstöðum lýðræðislegra kosninga. Og náða þá þegar hann komst aftur til valda. 

„Gullöld Bandaríkjanna hefst núna. Frá og með þessum degi mun land okkar blómstra og njóta virðingar um allan heim,“ sagði hann við embættistökuna nú í janúar og hófst handa. Fyrir utan að raða sínu fólki yfir ráðuneytin og lykilstofnanir, skipa fyrrverandi fréttamann Fox yfir varnarmálaráðuneytið og menn sér hliðholla yfir CIA og FBI, þá rak hann fjölda saksóknara sem hafa rannsakað mál sem tengjast honum. 

Eitt af hans fyrstu verkum var að breyta nafni Mexíkóflóa í Ameríkuflóa, auk hótana um að taka yfir Grænland, Panama og gera Kanada að 51. ríki Bandaríkjanna. Tillaga hans að lausn á vanda Palestínumanna er að flytja þá úr landi og eftirláta Ísraelum landsvæðið. Enda verður Benjamin Netanyahu fyrsti þjóðarleiðtoginn sem fer á fund hans í Hvíta húsinu.

Samhliða útþenslustefnu dregur hann úr samstarfi við alþjóðastofnanir. Sameinuðu þjóðirnar draga nú úr hjálparstarfi á alþjóðavettvangi vegna þess að Bandaríkin frystu erlenda aðstoð í 90 daga. 

Næst á að reisa fangabúðir fyrir óskráða innflytjendur í Guantanamo-flóa á Kúbu. 

Um leið og ljóst varð að Trump hefði náð aftur kjöri sendi Bjarni, þáverandi forsætisráðherra, kveðju: „Bandaríkin eru sterkasti bandamaður Íslands.“ Sagðist hann hlakka til að vinna með Trump-stjórninni að því að efla samband ríkjanna sem vinir og bandamenn. 

Má spyrja: Eru Bandaríkin enn vinaþjóð Íslendinga þegar þeir ógna Dönum og Grænlendingum?

Veikasti hlekkurinn 

„Ísland er ekki hlutlaust land,“ sagði fyrrverandi forsætisráðherra, Katrín Jakobsdóttir. Ísland hefði tekið afstöðu með veru sinni í Atlantshafsbandalaginu. Á sama tíma er Ísland veikasti hlekkurinn í varnarkeðju Vesturlanda.  

Sumarið 2022 hóf þjóðaröryggisráð mat á því hvort viðveru varnarliðs væri þörf hér á landi. Að meðaltali eru 300 til 400 hermenn hér á dag. Á síðustu árum hefur fjöldi hermanna hér á landi margfaldast og fjárfest hefur verið fyrir milljarða í hernaðarmannvirkjum á Íslandi.

Fyrrverandi sendiherra Bandaríkjanna lýsti því að lykilstaða Íslands, beint á milli Norður-Ameríku og Evrópu og mitt á mikilvægu hafsvæði frá Grænlandi um Ísland til Bretlands, skipti jafnvel meira máli núna þegar bráðnun íss leiðir til meiri skipaferða á norðurslóðum. Bætti því síðan við að bæði Rússar og Kínverjar væru meðvitaðir um strategískt mikilvægi Íslands, efnahagslegt og hernaðarlegt. 

Kína er rísandi veldi í alþjóðakerfi, þar sem Bandaríkin eru ráðandi – og ætla sér að koma í veg fyrir að stöðu þeirra sé ógnað. 

Stjórnmálafræðingur sem sér um að hanna stríðsleiki fyrir Atlantshafsbandalagið, dr. David Banks við King’s Collage London, teiknaði þetta upp í samtali við Heimildina síðasta sumar. „Hver sá sem stjórnar Íslandi er líka að stjórna hafinu í allar áttir í hundruð kílómetra. Þú getur notað það sem risavaxna flugbraut til að hafa yfirráð yfir loftinu og allri skipaumferð á hafinu.“ Árás á Ísland gæti einnig haft áhrif á birgðaflutninga á milli heimsálfa. „Þið eruð á mikilvægum stað á kortinu, sem er væntanlega ástæða þess að NATO vill hafa ykkur í bandalaginu, til að hafa aðgang að flugvellinum ykkar, en það gerir ykkur að skotmarki.“

Spennan fer vaxandi

Í vinnuskjali fyrrverandi utanríkisráðherra, Þórdísar Kolbrúnar Reykfjörð Gylfadóttur, er varað við fjölþáttaógnum í bandalagsríkjum: „Spenna fer vaxandi og ekki er lengur hægt að útiloka hernaðarátök í heiminum sem haft geta meiri áhrif á Íslandi en nokkru sinni fyrr á lýðveldistímanum. Því miður virðast litlar líkur til þess að draga muni úr spennu á næstu árum.“

Síðasta sumar varaði Ingibjörg Sólrún við því að ekki væri hægt að stóla á Bandaríkin lengur. Varnarsamningurinn hefði „afskaplega takmarkað gildi“.

„Þetta snýst alltaf um hagsmuni Bandaríkjanna, þetta snýst ekkert um okkar hagsmuni,“ sagði Ingibjörg Sólrún í viðtali við Heimildina síðasta sumar. 

Á undanförnum árum hefur Donald Trump margoft hótað að yfirgefa Atlantshafsbandalagið – og hvetja óvinveitt ríki til að ráðast á bandamenn. Síðast í fyrra sagði hann: „Þeir þurfa að borga reikningana sína,“ en lágmarkskrafa er 2 prósent af vergri þjóðarframleiðslu. 

Aðeins 18 ríki af 31 ná lágmarksviðmiðinu, en Íslendingar eru lengst frá því. Útgjöld íslenska ríkisins hafa aukist stöðugt, farið frá því að vera 1,5 milljarðar árið 2017 upp í 5 milljarða árið 2024, en þyrfti að vera nær 80 milljörðum. 

Fyrr en aðildarríkin borga, munu Bandaríkin ekki koma Evrópu til varnar, hótar forseti Bandaríkjanna. 

Evrópa axli ábyrgð 

Án stuðnings Bandaríkjanna eru Evrópu og Ísland berskjölduð. Á það hefur Baldur Þórhallsson, alþjóðastjórnmálafræðingur og sérfræðingur í stöðu smáríkja, bent. „Það koma skýrslur frá hverju ríkinu á fætur öðru í Evrópu sem segja: Herirnir okkar eru ekki tilbúnir í langtíma stríðsátök. Við myndum tapa stríði við Rússa, við myndum bara tapa því.“ 

„Það er meiri þungi og meiri áhersla á að ríki Evrópu axli ábyrgð á vörnum og öryggi álfunnar,“ sagði Þorgerður Katrín utanríkisráðherra í viðtali við Kastljósið í vikunni. 

Vandinn er bara sá að á meðan Bandaríkin hafa staðið vörð í álfunni hafa ríki Evrópu fært háar fjárhæðir frá hergagnaframleiðslu, uppbyggingu og viðhaldi varnarinnviða í ríkjum Evrópu yfir í velferðarkerfi, innviði og aðrar fjárfestingar. Hergögn Evrópuríkja eru af svo skornum skammti að ef til stríðs kæmi þá myndu skotfæri þýska hersins duga í tvo daga. Rússar tapa jafnmörgum stórskotaliðsfallbyssum í Úkraínu á einum mánuði og Frakkar búa yfir í heildina. 

Evrópusambandsríki hafa aukið varnarmálaútgjöld um 20 prósent frá árinu 2014. Sem má sín lítils gagnvart 300 og 600 prósenta aukningu Rússlands og Kína, sem fyrir eiga, líkt og Bandaríkin, risastór vopnabúr og herafla. 

„Við lifum í hættulegum heimi,“ segir dr. Banks, „og það eru mjög hættulegir einstaklingar að stjórna mjög valdamiklum ríkjum.“

Samtal við Bandaríkin

Forsætisráðherra Danmerkur hefur lýst því yfir að samstaða Norðurlandanna hafi aldrei verið eins mikilvæg og nú. Þegar Mette Frederiksen forsætisráðherra kallaði forsætisráðherra Norðurlandanna saman á skyndifund í Kaupmannahöfn til þess að ræða ógnina vegna Grænlands og öryggismál á Eystrasalti mættu þeir allir – nema einn: Forsætisráðherra Íslands. 

Fjarvera forsætisráðherra segir ákveðna sögu. Skammur fyrirvari var nefndur sem skýring, en flugsamgöngur ganga á milli landa og stundum þarf að sýna samstöðu í verki. Kannski þarf ekki að lesa of mikið í einstaka atvik, en á næstu árum gætu íslensk stjórnvöld staðið frammi fyrir erfiðum ákvörðunum. Og við vitum að það er alltaf auðveldara að taka afstöðu með réttlæti þegar það krefst ekki fórna. 

Í því samhengi eru einnig ákveðin skilaboð fólgin í brýningu utanríkisráðherra á því hvað það eru miklir hagsmunir undir, þegar verið var að ræða viðbrögð ríkisstjórnarinnar vegna stöðunnar. „Við getum ekki leyft okkur einfeldni í þessum málum,“ sagði Þorgerður Katrín. 

Hún vísaði til þess að hafa rætt við kollega sína á erlendum vettvangi og hitt framkvæmdastjóra Nato. Þrátt fyrir það blasti við ákveðið ráða- eða varnarleysi: „Ef Bandaríkin láta verða af þessum hótunum sínum gagnvart Grænlendingum, þá spyrjum við eðlilega, hvað með varnarsamninginn, er hann í fullu gildi?“ spurði hún, sem sagðist ætla að virkja samtal við Bandaríkin varðandi varnarsamninginn: Hvernig samningurinn væri, hvenær bandaríski herinn væri kallaður til og hvenær ábyrgð þeirra kviknar. „Ég hefði viljað sjá meira af slíku samtali. Við ætlum að gera það núna.“

Aðspurð kvaðst hún ekki tilbúin til að taka undir orð Sóleyjar Kaldal, um hrun vestrænnar heimsmyndar, en sagði einfaldlega: „Við lifum á miklum óvissutímum.“

Þá er eins gott að við séum vakandi og vel undirbúin.