Marga rekur minni til þeirrar stóru stundar 21. apríl árið 1971 þegar danska varðskipið Vædderen kom til hafnar í Reykjavík og danski menntamálaráðherrann Helge Larsen afhenti Gylfa Þ. Gíslasyni menntamálaráðherra Flateyjarbók og Konungsbók Eddukvæða, „Vær så god, Flatøbogen“.
Þúsundir höfðu safnast saman til að verða vitni að þessari sögulegu stund og sjónvarpað var beint frá afhendingunni (fyrsta beina útsending Sjónvarpsins).
Athöfnin við höfnina markaði endalok áratugadeilu Dana og Íslendinga vegna handritanna úr safni Árna Magnússonar sem hann hafði ánafnað Hafnarháskóla skömmu fyrir andlát sitt 7. janúar árið 1730. Handritamálið rataði fyrir danska dómstóla og í dómi Hæstaréttar Danmerkur kom fram að handritin væru eign Dana, og þannig er það þótt mörg þeirra séu varðveitt á Íslandi. Hluti safnsins er áfram í Danmörku.
Pakki til kóngsins
Árið 1688, fjörutíu og tveimur árum áður en Árni Magnússon ánafnaði Hafnarháskóla handritasafn sitt, barst Kristjáni V, konungi Danmerkur og Noregs, sending frá Grikklandi. Sendingin innihélt tvær brjóstmyndir úr marmara, önnur af skeggjuðum eldri manni og hin af yngri manni, skegglausum. Sendandinn var sjóliðsforinginn Moritz Hartmann. Hann fæddist árið 1656 í smábænum Heiligenhafen í Slésvík - Holtsetalandi, sem þá var hluti Danmerkur. Hann hlaut menntun sína í Danska siglingaskólanum og eftir að hafa gegnt herþjónustu um skeið fékk hann leyfi konungs til að afla sér menntunar og reynslu erlendis.
Her Feneyinga átti í stríði gegn Ottoman veldinu árið 1687 og hafði betur. Meðal annars höfðu Feneyingar skotið á hofin á Akrópólishæðinni í Aþenu og lagt Parthenon hofið í rúst. Sagt er að Moritz Hartmann hafi keypt brjóstmyndirnar tvær, sem hann sendi kónginum, á götumarkaði í Aþenu. Á litlum minnismiða sem fylgdi brjóstmyndunum stóð að þær væru væru komnar frá Artemis hofinu í Efesos, sem nú er hluti af Tyrklandi. Af Moritz Hartmann er það að segja að hann lést úr hitasótt um borð í einu af skipun danska flotans á Eyjahafi árið 1695, 38 ára að aldri.
Hófur og hluti úr legg
Þegar grísku brjóstmyndirnar frá Moritz Hartmann komu til Danmerkur var þeim komið fyrir á Konungssafninu (Det Kongelige Kunstkammer) sem segja má að hafi verið fyrirrennari Þjóðminjasafns Dana en það var stofnað árið 1807. Eftir að starfsemi Þjóðminjasafnsins hófst fóru nær allir gripir sem verið höfðu í Konungssafninu þangað, þar á meðal brjóstmyndirnar tvær. Árið 1835 afhenti Christian Tuxen Falbe (1766 -1841) fyrrverandi ræðismaður Kristjáni VII konungi eina marmarastyttu í viðbót, hún kom frá Akrópólis hæðinni í Aþenu. Það var hófur af hesti eða kentár (hálfur maður og hálfur hestur) ásamt hluta leggjar. Kóngurinn sendi þessa gjöf samstundis til Þjóðminjasafnsins og þar er hófurinn enn, ásamt brjóstmyndunum.
Glöggur Þjóðverji
Þekktustu gripir sem áður voru í hofunum á Akrópólis hæðinni eru án efa marmaraverkin sem Lord Elgin (1766 -1841, skírnarnafn Thomas Bruce) fékk flutt til Englands snemma á 19. öld og eru nú á Breska Þjóðminjasafninu.
Árið 1825, 137 árum eftir að brjóstmyndirnar tvær komu til Danmerkur var þýskur listfræðingur að rannsaka þær á Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn. Hann var þá nýkominn frá London þar sem hann hafði skoðað marmaraverkin áðurnefndu á Breska Þjóðminjasafninu en vitað var að þau voru frá Akrópólis. Þjóðverjinn komst að því að brjóstmyndirnar tvær pössuðu nákvæmlega við tvær súlur í breska safninu, en á þær vantaði höfuðin. Þar með þótti sannað að brjóstmyndirnar væru frá Akrópolis.
Vilja fá gersemarnar til baka
Fljótlega eftir að Grikkland varð sjálfstætt þjóðríki árið 1830 fóru grísk stjórnvöld að falast eftir að fá til baka fjölmarga forngripi sem fluttir höfðu verið úr landi og er að finna á söfnum víða um heim. Þar eru áðurnefnd marmaraverk sem nú eru á Breska Þjóðminjasafninu merkust. Árið 1835 sendi gríska ríkisstjórnin formlega beiðni til breskra stjórnvalda þess efnis. Þeirri beiðni var hafnað og verkin eru enn í Breska Þjóðminjasafninu. Málið hefur margoft verið tekið upp, í nóvember í fyrra aflýsti breski forsætisráðherrann Rishi Sunak, á síðustu stundu fundi með Kyriakos Mitsotakis forsætisráðherra Grikklands þar sem ræða átti um marmaraverkin. Sá fyrirhugaði fundur hefur ekki enn verið haldinn.
Hafa margsinnis ítrekað kröfur sínar
Árið 2006 var tekin ákvörðun um að byggja nýtt safn á Akrópólis hæðinni. Í tengslum við þá ákvörðun skrifuðu grísk stjórnvöld til Danska Þjóðminjasafnsins og óskuðu eftir að fá brjóstmyndirnar tvær og hófinn til baka. Sú umleitan bar ekki árangur. Árið 2014 skrifaði gríski forsætisráðherrann Antonis Samaras Helle Thorning-Schmidt forsætisráðherra Danmerkur og endurtók beiðnina. Í svarbréfi sagði danski forsætisráðherrann það ófrávíkjanlega reglu að danskar menningarstofnanir taki ákvarðanir í málum af þessu tagi. Áfram voru marmaraverkin á Danska Þjóðminjasafninu. Vorið 2019 sótti Lars Løkke Rasmussen, þá forsætisráðherra ráðstefnu um öryggis- og varnarmál í Aþenu. Marmarastyttur voru ekki á dagskránni en skyndilega vék gríski forsætisráðherrann Alexis Tsipras talinu að styttunum í samtali við Lars Løkke og ítrekaði kröfuna um að fá stytturnar til Grikklands. Hvernig orðin féllu í þessu samtali forsætisráðherranna er ekki vitað en danski sendiherrann í Aþenu skýrði frá málinu í skýrslu til utanríkisráðuneytisins í Kaupmannahöfn.
Danskir þingmenn vilja lána stytturnar en ekki skila þeim
Í mars á síðasta ári barst danska menningarmálaráðherranum Jakob Engel-Schmidt bréf. Sendandinn var Lina Mendoni menningarmálaráðherra Grikklands. Þar var þess krafist að Grikkir fái afhentar marmarastytturnar þrjár. Tæpu ári síðar, í febrúar á þessu ári, kom málið til kasta danska þingsins, Folketinget. Skemmst er frá því að segja að meirihluti þingmanna hafnaði öllum hugmyndum um að skila styttunum til Grikklands. Aftur á móti lýstu þingmenn sig hlynnta því að stytturnar verði lánaðar til Grikklands, gegn staðfestu loforði grískra stjórnvalda um að þeim verði skilað til Danmerkur verði þess óskað. Hvort og hvernig grísk stjórnvöld bregðist við þessu liggur ekki fyrir á þessari stundu.
Í lokin er rétt að nefna ræðu sem Emmanuel Macron Frakklandsforseti hélt í heimsókn sinni til Burkína Fasó skömmu eftir að hann tók við embætti árið 2017. Í ræðunni viðurkenndi Macron rétt fyrrum nýlenduþjóða til að fá afhentar fornminjar sem fluttar hefðu verið til Evrópu, þar á meðal Frakklands. Þarna var sleginn nýr tónn því stjórnendur evrópskra safna hafa lengi haldið því fram að svo langt sé nú liðið frá nýlendutímanum að samningar sem gerðir voru á síðustu árum nái ekki til þeirra. Í safnaheiminum gerast hlutir oft hægt en á allra síðustu árum hefur umræðan breyst og krafan um að menningarminjum skuli skilað til heimalandsins orðið háværari víða um lönd.
Athugasemdir (1)