Nýskipaður formaður Ofanflóðanefndar, Elías Pétursson, segir alla sem koma að snjóflóðavörnum á Íslandi séu „af vilja gerðir til að gera sitt besta og láta hluti ekki fara illa.“

Ofanflóðanefnd, sem Elías fer fyrir, á samkvæmt lögum að fjalla um og taka afstöðu til tillagna sveitarstjórna að varnarvirkjum fyrir hættusvæði. Sveitastjórnin á svo að annast framkvæmdir við varnarvirki í samræmi við ákvörðun Ofanflóðanefndar sem svo sér um að útdeila peningum til þeirra verkefna.

Allir Íslendingar borga í Ofanflóðasjóð með sérstöku gjaldi, sem er innheimt af öllum brunatryggðum húseignum á landinu. Það gjald nemur 0,3 prósentum af vátryggingarverðmæti þeirra eigna og nefnist ofanflóðagjald.  Nefndin var sett á eftir mannskæð flóð í Súðavík í janúar árið 1995 þar sem fjórtán manns fórust, þar af átta börn, og annað snjóflóð sem féll á Flateyri í október sama ár þar sem tuttugu manns fórust.

Í leiðara Morgunblaðsins sem birtist 18. janúar 1995, tveimur dögum eftir  flóðið í Súðavík, segir: „Við höfum byggt upp almannavarnir, sem eru til fyrirmyndar um margt, en eigum trúlega ýmislegt ólært þegar kemur að hættumati og snjóflóðavörnum“ og að mikilvægt sé að „samhæfa vel starf þessara aðila“. Var þar átt við félagsmálaráðuneyti, umhverfisráðuneyti, Almannavarnir, Veðurstofu og sveitastjórnir.

Fjárhæðin sem almenningur greiðir sérstaklega í Ofanflóðasjóð, burtséð frá öðrum sköttum, fer ekki beint inn í sjóðinn. Fjárhæðin fer beint inn í ríkissjóð og því er Ofanflóðanefnd upp á fjárveitingarvald Alþingis, á fjárlögum hvers árs, komin. Aðspurður að því hvaða skoðun formaður nefndarinnar hefur á því fyrirkomulagi segir Elías: „Ég er ekki búinn að vera nógu lengi til þess að hafa neina rosa skoðun.“ Elías er nýtekinn við sem formaður Ofanflóðanefndar um nýliðin mánaðarmót.

Elías segir ekki nóg vera gert til þess að verja íbúðabyggð á Íslandi fyrir snjóflóðum, það sé „alltaf hægt að gera betur,“ og aðspurður að því hvað þyrfti að gera betur svarar hann: „Það þarf að gera betur í vörnum.“ Elías tekur jafnframt fram að frá því að Ofanflóðanefnd tók til starfa hafi verið framkvæmt fyrir 34 milljarða króna og áætlað sé að eftir sé að framkvæma fyrir aðra eins upphæð. 

Gjöld sjóðsins lægri en tekjur

Í svari Bjarna Benediktssonar fjármála- og efnahagsráðherra við fyrirspurn Þorsteins Sæmundssonar, þáverandi þingmanns Miðflokksins, um Ofanflóðasjóð árið 2021, segir að rétt sé að taka fram að útgjöld Ofanflóðasjóðs „samanstanda af fleiru en einungis framlögum til framkvæmda. Má þar nefna uppkaup á mannvirkjum á hættusvæðum, afskriftir lána til sveitarfélaga, gerð hættumats og fleira“. Í svarinu segir einnig að á árunum 2009 til 2019 hafi tveir þriðju hlutar útgjalda sjóðsins verið styrkir til framkvæmda við varnarmannvirki.

Í sama svari kemur fram að árið 2018 hafi tekjur af ofanflóðagjaldi, bæði innheimtar tekjur og vaxtatekjur, verið 2,6 milljarðar. Í svarinu kemur fram að útgjöld sjóðsins eru í raun mun lægri en ofanflóðagjaldið er.

Í skýrslu Ofanflóðanefndar fyrir árið 2018 til 2021 kemur fram að ríkisframlag til sjóðsins hafi verið rúmlega 1,1 milljarður. Ári síðar var nettóstaða sjóðsins, það sem sjóðurinn átti, rétt tæpir 14 milljarðar. Elías segir að það verði að horfa til þess að það hafi verið tekin ákvörðun um að setja sjóðinn inn í ríkissjóð og þannig sé ekki hægt að tala um „nettóstöðu“ neins sjóðs.   

Hætta legið fyrir í 20 ár

Í lok marsmánaðar féll snjóflóðahrina á Neskaupstað. Eitt flóðanna féll úr Nesgili, það stærsta sem hefur fallið úr því gili, en stór flóð hafa raunar fallið þar áður. Þannig féllu mannskæð flóð í Neskaupstað árið 1974 þar sem tvö flóð féllu úr Nes-og Bakkagiljum, tveimur samliggjandi giljum í fjallinu fyrir ofan byggðina. Þar létust tólf manns. 

Svæðið undir Nes-og Bakkagili er algjörlega óvarið fyrir snjóflóðum þrátt fyrir að svæðið hafi verið metið og skilgreint sem eitt af hættulegustu svæðunum í Neskaupstað þegar hættumat var gert þar árið 2001.

Í hættumatinu er bænum skipt í þrjú svæði eftir hættu, A, B og C svæði, og C- svæðið metið hættulegast og mestar líkur á að manntjón verði þar. Önnur svæði í bænum eru metin þannig að ekkert þurfi að aðhafast. Á þessu svæði, C-svæði, eru samkvæmt hættumatskorti Neskaupstaðar 10 hús eða 26 íbúðir. Á svæði B undir Nes- og Bakkagiljum eru 30 hús og 39 íbúðir ásamt Fjórðungssjúkrahúsinu. Mikið tjón varð á fjölbýlishúsi við Starmýri 17 þegar flóð féll á það 27. mars síðastliðinn. Ekki varð manntjón en fólk varð hins vegar fyrir meiðslum. 

Elías segir að það taki tíma að reisa varnargarða þegar hann er spurður að því hvers vegna væri ekki búið að reisa varnargarð ofan við svæði B, þegar augljóst var að hætta var á svæðinu. „Ég veit ekki betur en að það sé í skipulagsferli núna hjá sveitarfélaginu,“ segir Elías og bætir við: „Þetta er miklu stærra heldur en að það sé hægt að spyrja núna af hverju er ekki búið með þetta. Því það er búið að vera vinna umtalsverða vinnu.“

En það er sanngjörn spurning vegna þess að það hefur legið fyrir í meira en 20 ár að þetta svæði undir Nes-og Bakkagili í Neskaupstað sé hættulegasta svæðið.

„Nú ert þú að segja mér eitthvað sem ég veit ekki. Ég segi bara raunverulega, ég veit ekki hvort þetta sé hættulegasta svæðið á svæðinu. Veist þú það?“ 

Í svari frá Guðlaugi Þór Þórðarsyni, umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra, við fyrirspurn frá Heimildinni um hví ekki hafi verið búið að byggja varnarmannvirki ofan við byggðina í Neskaupstað þar sem flóðið féll,  segir hann að búið sé að reisa varnarvirki á þremur stöðum í bænum „sem samkvæmt hættumati verið talin algengustu snjóflóðafarvegir í hlíðinni“. Í svarinu segir ennfremur að verkefnum væri forgangsraðað eftir því hættumati.

Í hættumatinu frá 2001 er tekið fram að „í ljósi sögunnar“ stafi íbúðabyggð neðan við Tröllagil og Drangagil mest hætta af snjóflóðum og því hafi verið ákveðið að hefjast handa við varnir í þeim bæjarhluta. Síðan hafa liðið meira en 20 ár og í millitíðinni hefur verið byggður varnargarður neðan við Urðarbotn en Nes-og Bakkagil skilin eftir.

Elías vísar í sömu forgangsröðun og sama hættumat. „Það er sama svar og ég myndi gefa þér því ég veit ekkert annað. Þá segi ég bara aftur, talaðu við Veðurstofuna.“

En þið eruð með yfirumsjón með þessu, þessi nefnd, og þessi sjóður var settur á til að verja íbúa landsins fyrir snjóflóðum

„Ég er ekki sérfræðingur. Forverar mínir hafa treyst á mat annarra. Ég veit að það er búið að vinna gríðarlega vinnu á síðustu árum við að kortleggja þetta betur og um er að ræða mjög háar fjárhæðir.“

Við getum alltaf sagt að við hefðum getað gert eitthvað fyrr

Samkvæmt svari frá umhverfisráðherra kemur fram að áætlað sé að hefja framkvæmdir við varnargarða undir Nes-og Bakkagiljum á árunum 2025-26 sem hefðu getað komið í veg fyrir það tjón sem varð nú í lok marsmánaðar þegar flóðin féllu í Neskaupstað. „Við getum alltaf sagt að við hefðum getað verið búin að gera eitthvað fyrr,“ segir Elías og bendir að á varnarmannvirki séu í skipulagsferli hjá sveitarfélaginu. 

En er þá ekki ykkar að fara yfir hættumatið, fara yfir öll gögn og taka afstöðu til þess að það sé ekki verið að gera þetta nógu hratt?

„Nei. Við höfum ekki aðgengi að fjármálunum þannig, við erum ekki með ákvörðunarvaldið um heildarfjárúthlutun. Ábyrgðin á heildar fjárveitingu er hjá Alþingi. Þetta er í ríkissjóði og enginn okkar í stjórn, ekkert okkar, er sérfræðingur í ofanflóðum.“ 

Hver er tilgangur ykkar þá?

„Tilgangur okkar er að taka ákvarðanir sem eru byggðar á ráðgjöf sérfræðinga. Þetta er bara eins og er í öllu. Okkar tilgangur er að taka afstöðu en hún á að vera byggð á sérfræðiþekkingu annarra.“ 

En nú hefur sérfræðiþekking sýnt að þetta svæði sé hættulegt og það fór flóð inn á þetta svæði í mars, það hefði verið hægt að koma í veg fyrir það, með alla þessa fjármuni og allan þennan tíma sem hefur liðið frá því að ljóst væri að þetta væri hættulegt svæði, það hlýtur að hafa verið hægt að koma í veg fyrir þetta?

„Algjörlega, alveg eins og menn hefðu verið búnir að reisa garða annarstaðar þar sem fallið hefur flóð. Það er einfaldlega þannig að ef eitthvað gerist er alltaf hægt að segja að það hefði verið hægt að koma í veg fyrir það. Eða oftast.“

En hefði raunverulega ekki verið hægt að koma í veg fyrir þetta?

„Jú, gefur það ekki auga leið. Ef það verið búið að reisa garða þá hefði flóðið ekki náð í byggð.“ 

Veit ekki hver ber ábyrgð

Spurður hvort það sé ekki á ábyrgð Ofanflóðanefndar að ekki hafi verið búið að reisa snjóflóðavarnarmannvirki ofan við svæðið á Neskaupstað þar sem flóðin féllu í síðasta mánuði svarar Elías:„Ég ætla ekki að svara því þannig“.

Hver ber þá ábyrgð á því?

„Nú langar þig að hengja einhvern.“ 

Mig langar ekki að hengja neinn mig langar að skilja raunverulega…

„Raunveruleikinn er bara að það er ákveðið samhengi á milli peninga, þekkingar, það er samhengi milli þess hvað er mikið til af verktökum til að vinna. Það er allskonar hlutir, skipulagslög sem spila inn í. Allir sem koma að þessu eru klárlega af vilja gerðir til að gera sitt besta og láta hluti ekki fara illa. Allir sem koma að þessu. Þetta get ég sagt þér hafandi verið hinum megin við borðið sem bæjarstjóri í Siglufirði. Það eru allir að gera sitt besta.“ 

Hann bætir við að eitt sem verði að vera tekið með inn í myndina sé að „náttúran breytist“ og það verði að taka náttúruvá með inn í umræðuna. „Allt hefur þetta áhrif á hvað gerist. Við erum að lifa breytta tíma.“ 

Þessar upplýsingar hafa samt legið fyrir í meira en 20 ár. 

„Já og ég get ekki svarað fyrir það.“

Hver á að svara fyrir það?

„Þú ert í leit að einhverri ábyrgð.“

Það hlýtur einhver að bera ábyrgð?

„Jájá.“ 

Er það sveitarfélagið, eru það sérfræðingarnir?

„Ég veit ekki. Ég veit ekki hvern þú getur dregið til ábyrgðar, fjárveitingarvaldið? Ekki nógu margir verktakar, við ekki nógu stór þjóð.“ 

Ekki nógu stór þjóð, hvernig kemur það inn í þetta?

„Það er bara ákveðið magn til af peningum í landinu og það eru allir að kalla eftir þeim.“ 

Ef ég ætla að komast að því af hverju það er ekki búið að byggja varnargarð undir Nes- og Bakkagiljum, er þá þitt svar að sveitarfélagið þyrfti að svara því?

„Nei. Ég get ekki sagt það. Ég get bara sagt þér hvað er í gangi núna. Þú ert að spyrja af hverju það var ekki gert fyrir 5 árum eða eitthvað álíka. Ég get ekki svarað því.“

Hver gæti svarað því? Er það forveri þinn?

„Veistu það ég ætla að viðurkenna ég veit það ekki því þarna er einhver forgangsröðun að baki (…) Það voru framkvæmdir þarna, voru þær ekki að klárast, garður fyrir ekkert svo löngum tíma síðan? Ég skildi það þannig að það er ekki langt síðan síðustu framkvæmdir voru kláraðar. Ef flóðið hefði komið þar niður núna værir þú að eiga samtal við mig á hvaða forsendum? Ef menn hefðu ákveðið að fara hinum megin. Þetta hlýtur alltaf að vera spurning um eiginlega heppni og óheppni.“ 

Er þetta spurning um heppni og óheppni ef það liggur fyrir mat á hættu í 20 ár?

„Veistu það að ég get ekki svarað því.“