Konur sem kjósa

Aldarsaga

eftir Erlu Huldu Halldórsdóttur, Kristínu Svövu Tómasdóttur, Ragnheiði Kristjánsdóttur og Þorgerði H. Þorvaldsdóttur

Útgefandi Sögufélag 2020

Síðan ég fór að sjá um útvarpsþáttinn Frjálsar hendur í Ríkisútvarpinu fyrir löngu, þá hef ég gjarnan gefið fræðibókum hvers konar einkunn í huganum eftir því hvort í bókunum leynist texti og/eða hugmyndir að mörgum útvarpsþáttum eða ekki. Þetta hugsa ég vitaskuld bara sjálfum mér til skemmtunar, en ef það væri einhver alvara í þessu, þá er óhætt að segja að bókin Konur sem kjósa fengi svo sannarlega hæstu einkunn.

Því í þessari miklu samantekt um kvennabaráttu 20. og 21. aldar er að finna hafsjó af merkilegum frásögnum, mannlýsingum, upprifjunum á stórum málum og smáum, auk skarplegra athugana á samfélagsþróun og félagsbyltingum.

Bókin er skrifuð og gefin út til að minnast 100 ára afmælis kosningaréttar kvenna árið 1915 og óhætt er að segja að fátt sé til sparað. Bókin er í risastóru broti, hún er nálægt 800 síður, og umbrot og útlit vekja strax athygli. Snæfríð Þorsteins mun hafa hannað mestanhluta bókarinnar, en Hildigunnur Gunnarsdóttir er líka skrifuð fyrir umbrotinu í eftirmála textahöfundanna.

Hönnuðirnir ekki minnstan þátt í hve vel heppnuð þessi bók er.

Frábærar myndir

Kannski má segja að þetta sé ein fyrsta stóra fræðibókin sem ber að útliti keim af vefsíðugerð, án þess ég hafi nú hugsað það í þaula, en altént hefur afar vel tekist til. Íhaldsseggur sem ég er, þá hafði ég efasemdir um leturgerðina í byrjun og hélt að hinn mikli textamassi á flestum síðum hlyti að renna illilega saman i det lange löb en svo fór reyndar alls ekki. Bókin er þvert á móti næstum undarlega læsileg!

Hið stóra brot og góður pappír veldur því og að ljósmyndir njóta sín einkar vel, og einnig á því sviði er óhætt að gefa bókinni hæstu einkunn. Karólína Stefánsdóttir er myndaritstjóri og þær Katrín L. Ingvadóttir og Þórunn Helga Benedikz eru nefndar sem samstarfskonur hennar, og þær – og væntanlega aðrir sem við sögu myndavals komu – eiga skilið stóra rós í hnappagatið. Myndirnir eru einfaldlega frábærar langflestar og margar veita manni nýja og óvænta sýn á viðfangsefnin.

Sniðug leið

Ég leyfi mér reyndar hér með að stinga upp á að myndirnar verði settar á sérstaka vefsíðu þar sem hægt verði að skoða þær enn stærri en þær birtast hér. Að því væri mikill fengur.

Og þá er sérstök ástæða til að nefna að prentun á blaðaúrklippum hefur lánast afar vel og mun betur en stundum er raunin þegar slíkt efni er endurprentað í bókum. Það eykur enn á hve bókin er stílhrein og falleg.

Textinn er byggður upp þannig að einn kafli er um hvern áratug og skiptast höfundarnir fjórir á um að skrifa þá. Hver kafli hverfist að segja má um einar kosningar sem fram fara þann áratuginn en síðan er farið um víðan völl, fjallað um ótal mál sem á döfinni voru á hverjum áratug og snertu kvennabaráttuna, og fjölmargar rammagreinar segja frá merkiskonum á hverjum tíma og aðstæðum þeirra. Þetta er sniðug leið til að ná utan um mikið og flókið efni, og hér bókstaflega hrannast inn hugmyndir að Frjálsum höndum!

Læsilegur og lipur texti

Ég hef ekki legið nógu grúndígt yfir textanum til að átta mig hvort einhver munur að ráði er á efnistökum höfundanna fjögurra, en allur textinn er bæði læsilegur og lipur í bestu merkingum þeirra orða. Höfundar hika ekki við að taka skorinorða afstöðu þegar svo ber undir. Má sem dæmi nefna að á bls. 392 er skemmdarverk á Hafmeyju Nínu Sæmundsson kallað í örfáum línum bæði „smánarlegt“ og „skammarlegt“ athæfi „ódæðismanna“. Þá er látið að því liggja að samkynhneigð Nínu, sem vissulega var illa séð í forpokuðu samfélagi, hafi átt þátt í skemmdarverkinu (bls. 392).

Á hinn bóginn er nær algert áhugaleysi kvennahreyfingarinnar á áttunda áratugnum á málefnum lesbía afsakað með því að það sé „ef til vill ósanngjarnt að ætlast til þess að málefni lesbía væru áberandi innan kvennahreyfingarinnar á tímum þegar lesbíur voru nánast ósýnilegar í íslensku samfélagi“ (bls. 446).

„Lánaðar fjaðrir“

En þannig er nú það. Það má víða fletta um þessa miklu bók og verða margs vísari. Athyglisverðast er kannski því miður hve skammt á veg komin kvennabaráttan er, þrátt fyrir allt. Árið 1926 deila íslenskar konur innbyrðis um hvort þekking og menntun séu fyrir konur eins og „lánaðar fjaðrir, sem fjúka af þeim þegar [...] þær [...] giftast og eignast heimili, þ.e. þegar þær finna sjálfa sig aftur“ (bls. 134). Ýmsar góðar konur reyna að kveða þetta forneskjulega viðhorf í kútinn en það er enn á kreiki mörgum mörgum áratugum síðar (sjá t.d. bls. 521 og á mörgum fleiri stöðum).

Ég minnist þess sjálfur að hafa hugsað, þegar ég var táningur og ákafur lesandi Þjóðviljans, þar sem Rauðsokkahreyfingin fór mikinn, hvað ég væri heppinn að hafa fæðst á tíma þegar loksins væri verið að vinda ofan af misréttinu sem konur hefðu verið beittar svo lengi. Nú væri að rísa Jörð úr ægi iðjagræn, og heimurinn yrði svo miklu betri.

En síðan eru nærri 50 ár og margt misréttið enn við lýði. Þessi bók er allt í senn áminning um við hvað hefur verið að glíma, hve margt hefur áunnist en líka hve mörgu hefur lítt miðað fram og við sjáum allt í kringum okkur. 

Einstæðir foreldrar

Höfundar segja í formála að í bókinni gefist ekki „rúm til að ræða öll þau mál sem brunnu á konum eða þau störf sem þær unnu til sjávar og sveita“. Og auðvitað er það rétt. Af því mér er málið skylt verð ég þó að viðurkenna að ég er ögn hissa á að ekki skuli hafa fundist rúm til að minnast á Félag einstæðra foreldra. Það barðist vissulega fyrir bættum hag einstæðra foreldra af báðum kynjum en risastór meirihluti félagsmanna var þó konur sem voru flestar í einhverri verstu stöðu samfélagsins. Að starfi félagsins sé ekki getið er ekki síst bagalegt því það neyðarhúsnæði sem félagið kom upp fyrir félagsmenn sína var á sinn hátt einn þeirra sprota sem síðar uxu upp sem hið stórmerka Kvennaathvarf.

Þetta veit ég náttúrlega af því Jóhanna Kristjónsdóttir móðir mín var formaður og driffjöður félagsins lengi vel, en spurningin, sem hlýtur að vakna er náttúrlega hvort fleiri jafn mikilvæg mál og staða einstæðra mæðra hafi dottið milli stafs og þilja í bókinni. Aðeins örstutt virðist í sjálfu sér minnst á stöðu einstæðra mæðra á bls. 570, nema ég hafi misst af einhverju og biðst þá velvirðingar á því.

Örlagasögur

Og ég veitti því til dæmis líka athygli – svo ég haldi nú áfram að skoða málefni sem ég þekki til – að ekkert virðist vera minnst á Bjargsmálið í bókinni en það og ekki síður viðbrögð við því varpa mjög mikilvægu ljósi á stöðu kvenna á ofanverðum áttunda áratugnum. 

Sjálfsagt munu ýmsir lesendur veita athygli þeirri skiptingu í kvennahreyfingu og femínska kvennahreyfingu sem höfundarnir fjalla svolítið um í upphafi, en ég ætla nú að láta hana liggja milli hluta hér. Höfundarnir fara ekkert í felur með að það er hin femínska kvennahreyfing sem er þeim efst í huga, og kynjafræðin, en hin „borgaralega“ kvennahreyfing (ef svo má þá að orði komast) nýtur og fyllstu sanngirni, virðist mér.

Og umfram allt eru það fyrir mína parta hinar óteljandi örlaga- og baráttusögur um íslenskar konur síðustu öldina sem ráða hinu mikla gildi þessarar bókar.