Ný rannsókn sýnir fram á að elíta, sem stjórnar stærstu fyrirtækjum og stofnunum Íslands og er í „lykilstöðum boðvalds og valda í atvinnulífinu“, er að miklu leyti búsett í Garðabænum og á Seltjarnarnesi. 

Rannsókninni var ætlað að varpa ljósi á myndun íslenskrar elítu, einna helst í viðskiptalífinu. Niðurstöður hennar eru að innri tengsl viðskipta- og atvinnulífselítunnar séu „allnokkur“ og að viðskiptaelítan hafi sterk tengsl við fjölmiðlaelítu. 

Í lykilstöðu til boðvalds 

Íslendingar eru almennt ekki mikið meðvitaðir um elítur. Í alþjóðlegu lífsgildakönnuninni árið 2005 kom fram að Íslendingar sjá sig almennt hærra í stéttarkerfinu en einstaklingar flestra annarra þjóða.

Nýja rannsóknin sýnir hins vegar fram á sterka einsleitni í búsetu elítunnar. Mun líklegra sé að einkstaklingur í viðskipta- og atvinnulífselítunni á Íslandi búi í Garðabæ og Seltjarnarnesi en annars staðar. „Tvö póstnúmer, 210 Garðabær og 170 Seltjarnarnes, skera sig greinilega frá öðrum póstnúmerum, en í þessum póstnúmerum búa 2,5 sinnum fleiri einstaklingar í viðskipta og atvinnulífselítunni en vænta hefði mátt út frá íbúafjölda. Kópavogur (203, 201, 200) er líka þétt setinn einstaklingum úr þessari elítu. Af þeim sem búa í Reykjavík velja sér flestir póstnúmerin 112 og 107, en hlutfallslega færri búa í miðbænum. Af póstnúmerum í Reykjavík komast 103, 111 og 116 ekki á blað.“

Bjarni BenediktssonForsætisráðherra er úr Garðabænum.

Hluti af skýringunni er að í þessum póstnúmerum er hátt hlutfall einbýlishúsa. 

Þetta þýðir að fólk í þessum póstnúmerum hefur mun meiri völd yfir ákvarðanatöku í þjóðfélaginu en fólk í öðrum póstnúmerum. Út frá búsetu skapast síðan frekari tengsl innbyrðis sem viðhalda elítunni. „Elíturannsóknir eru mikilvægar því þær gefa ákveðna sýna á hversu lýðræðislegt samfélagið er. Í elítunum eru einstaklingar í lykilaðstöðu til boðvalds og til að taka ákvarðanir sem geta haft miklar afleiðingar fyrir þjóðfélagið. Sú elíta sem við höfum skoðað stjórnar stærstu fyrirtækjum og stofnunum á Íslandi og eru því að vissu leyti í lykilstöðum boðvalds og valda í atvinnulífinu,“ segir í niðurstöðum rannsóknarinnar. 

Sterk tengsl viðskiptaelítu við fjölmiðla

Tengslanetsrannsóknin bendir einnig til þess að fjölmiðlar séu mikið tengdir við viðskiptahagsmuni.

„Þegar tengsl viðskipta- og atvinnulífselítunnar við aðrar elítur eru skoðuð kemur fram að tengslin eru mest við félaga- og hagsmunasamtök. Næst flestu tengsl viðskipta- og atvinnulífselítunnar eru við fjölmiðlaelítuna, en umræða um sterk tengsl einstaklinga, í viðskipta- og atvinnulífinu við fjölmiðla hefur töluverð á Íslandi. Það er ljóst af tengslanetsgreiningunni að tengsl viðskipta- og atvinnulífselítunnar við fjölmiðlaelítuna eru sterkari en t.d. tengsl stjórnmálaelítunnar við fjölmiðlaelítuna. Það er áhugavert vegna umræðna hér á landi um raunveruleg og meint tengsl viðskiptafólks við eignarhald tiltekinna fjölmiðla og mögulega hagsmunaárekstra sem tengjast því.“

Varað við elítumyndun

FélagsmálaráðherraÞorsteinn Víglundsson er æðsti stjórnandi félagsmála á Íslandi. Hann er fyrrverandi framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins og býr í Garðabæ.

Mynd: Heiða Helgadóttir

Höfundar rannsóknarinnar eru Magnús Þór Torfason, Þorgerður Einarsdóttir, Guðbjörg Linda Rafnsdóttir og Margrét Sigrún Sigurðardóttir. 1.078 svör bárust vegna könnunarinnar.

Í skýrslu rannsakenda kemur fram að sú trú hafi verið rík meðal Íslendinga að þar sé jöfnuður ríkjandi. Þannig telji Íslendingar sig gjarnan sem ofar í stétt heldur en fólk af flestum öðrum þjóðernum. Þar kemur fram að „fámennið hér á landi hafi í för með sér að þrátt fyrir stéttskiptingu og efnahagslegan ójöfnuð, þá ríki hér jafnaðarandi sem birtist ekki síst í því að Íslendingar gera lítinn mannamun sín í milli. Þessi jafnaðarandi sé lykilatriði í sjálfsmynd og lífsviðhorfum landsmanna og geri fólk síður meðvitað um mögulegan elítisma.“

Þetta geti hins vegar verið að breytast, eins og dæmi sé um í heiminum öllum.

„Engu að síður eru vísbendingar um að elítur séu til staðar hérlendis, þær séu að styrkjast og ójöfnuður að aukast, eins og víða annars staðar. Þessi vaxandi ójöfnuður hefur valdið stjórnmálamönnum, fræðimönnum og alþjóðastofnunum áhyggjum.“

Þá er bent á að völd elítunnar aukist jafnt og þétt. „Róbert Farestveit hagfræðingur Alþýðusambands Íslands bendir á að vert sé að hafa áhyggjur af þessari þróun, enda vísbendingar um að hún hafi ekki einungis neikvæð áhrif á hagvöxt og lífskjör framtíðar, heldur einnig á pólítískan stöðugleika og félagslegan hreyfanleika. Jafnframt hefur verið bent á að með aukinni alþjóðavæðingu hafi efnahagsleg völd þeirra sem eiga og stjórna fyrirtækjum aukist verulega.“