Hvenær verður stríð að heimsstyrjöld? Fyrri heimsstyrjöldin hófst öll í einu, þegar stórveldi Evrópu lýstu hvoru öðru stríð á hendur um mánaðarmótin júlí-ágúst 1914. Ágústmánuður það árið er einn sá blóðugasti í mannkynssögunni. Hermenn stigu fram, Frakkar í fallegum bláum og rauðum búningum, Þjóðverjar með skrúðhjálma sem huldu varla höfuðið en voru góð skotmörk, og slátruðu hvorum öðrum í magni sem enginn fram að því hefði talið mögulegt. Það var fyrst undir lok árs að þeir fóru að grafa sig ofan í jörðina sem varð mörgum til lífs, og þar myndu þeir dúsa næstu árin þar til ný hertækni og ný vígtól á borð við skriðdreka gerðu það mögulegt að sækja fram.

Enginn hafði í raun átt von á stórstyrjöld 1914, en seinni heimsstyrjöldin gerði boð á undan sér. Stríð hófst í Evrópu árið 1936 þegar herforingjar undir stjórn Fransisco Franco reyndu að ræna völdum á Spáni. Hitler og Mussolini studdu Franco með beinum hætti en Stalín sendi lýðveldisstjórninni vopn. Bretar og Frakkar sátu hjá og bönnuðu vopnasölu til beggja aðila, sem gagnaðist herforingjastjórninni betur. Þúsundir sjálfboðaliða héldu af stað til að berjast með lýðveldinu, þar á meðal nokkrir Íslendingar. Árið áður hafði Mussolini ráðist á Eþíópíu og beitti meðal annars eiturgasi en Bretar og Frakkar aðhöfðust lítið.

Það var fyrst þegar Hitler réðist á Pólland þann 1. september 1939 að Bretar og Frakkar brugðust við. Tveim dögum síðar lýstu þeir Þýskalandi stríð á hendur. Upphaf seinni heimsstyrjaldar er rakinn til þessa viðburðar, stórveldin voru nú komin í stríð. Í millitíðinni hafði þó stórstríð brotist út í Asíu þegar Japan réðist á Kína árið 1937 eftir að hafa áður lagt héraðið Mansjúríuhérað undir sig. Stríðin runnu svo saman árið 1941 þegar Þýskaland réðist á Sovétríkin en Japan á Bandaríkin. Þýskaland lýsti Bandaríkjunum stríð á hendur og flest ríki jarðar tóku þátt með einum eða öðrum hætti.

Þurfa allir að vera með til að um heimsstyrjöld sé að ræða? Ekki endilega, sú fyrri var að mestu leyti bundinn við Evrópu, þótt þátttaka Bandaríkjanna árið 1917 hafi skipt talsverðu máli. En lágmarkskrafa hlýtur að vera að tvö stórveldi takist á með beinum hætti. Síðasta stórveldastríðið samkvæmt þessu átti sér stað á Kóreuskaga árin 1950-53. Bandaríkin, með aðstoð Breta, Frakka og annarra, sendu herlið til stuðnings Suður-Kóreu. Kína studdi hins vegar Norður-Kóreu með beinum hætti og Sovétríkin sendu ekki aðeins hergögn heldur einnig ómerktar flugvélar og stórskotalið. Bandarískir og sovéskir hermenn börðust þótt það yrði ekki ljóst fyrr en gögnin voru gerð opinber eftir lok kalda stríðsins. Svo sannfærðir voru margir um að ný heimsstyrjöld væri hafin að bandarískt herlið var meðal annars aftur sent til Íslands, þvert á fyrri samninga. Það tókst þó að semja um vopnahlé, og sömuleiðis tókst að semja í Kúbudeilunni 1962 svo stórveldastríði var afstýrt.

Átta stórveldi 21. aldar

Hver eru þá stórveldi dagsins í dag? Auðveldast er að miða við hver eiga fastasæti í öryggisráði sameinuðu þjóðanna og eru jafnframt formleg kjarnorkuveldi; Bandaríkin, Kína, Rússland, Bretland og Frakkland. Önnur ríki, svo sem Norður-Kórea, Pakistan og Ísrael eiga kjarnorkuvopn en teljast varla til stórvelda, þótt Ísrael sé óumdeilanlega valdamikið í sínum heimshluta. Einnig mætti telja til fimm mestu iðnveldi heims; þá fáum við aftur Bandaríkin og Kína en auk þess Þýskaland, Indland og Japan (Bretland og Frakkland koma skammt á eftir). Indland er bæði fjölmennasta ríki heims og kjarnorkuveldi og hlýtur því að vera komið í klúbbinn. Þýskaland og Japan hafa ekki haft sig mikið frammi af sögulegum ástæðum en gætu hæglega orðið meiriháttar herveldi og kjarnorkuveldi og Þjóðverjar eru óðum að byggja upp her sinn.

Stórveldaklúbburinn rúmar því átta ríki; Bandaríkin, Kína, Rússland, Bretland og Frakkland, Þýskaland, Indland og Japan. Hverjar eru líkurnar á því að tvö eða fleiri af þessum ríkjum fari í stríð hvert við annað?

Eftir að innrás Rússlands í Úkraínu hófst snemma árs 2022 hefur verið hugsanlegt að fleiri ríki dragist inn í það. Rússar gætu tekið upp á að ráðast á Eystrasaltsríkin eða Finnland, sérstaklega ef vopnahlé kemst á í Úkraínu. Þetta myndi næstum örugglega kalla á stríðsyfirlýsingu frá Evrópusambandinu með Frakkland og Þýskaland í forystu. Ekki er lengur jafn víst að Bandaríkin myndu blanda sér inn.

Einnig gæti verið að önnur ríki, svo sem Bretland, Frakkland og hugsanlega Þýskaland taki beinan þátt í átökunum innan Úkraínu. Bretar og Frakkar haft velt upp þeim möguleika að senda friðargæsluliða þangað ef vopnahlé kemst á, eitthvað sem Rússar myndu sennilega bregðast hart við. Ekkert vopnahlé virðist líklegt sem stendur en sá möguleiki að Evrópustórveldin láti til sín taka er enn til staðar, til dæmis með því að vakta hluta loftrýmis Úkraínu eða senda stoðsveitir til vesturhlutans svo að Úkraínumenn geti flutt eigin her til austurvígstöðvanna.

Af stórveldunum hefur Kína verið hvað friðsamast en þetta gæti breyst, ekki síst með þverrandi mætti Bandaríkjanna. Kína á í deilum við flesta nágranna sína um yfirráð yfir Suður-Kínahafi en mestu skipta deilurnar um Tævan. Kínverjar hafa lýst því yfir að þeir muni einhvern daginn endurheimta eyjuna en Bandaríkjamenn hafa gert sig líklega til að verja hana. Ríkisstjórn Trumps hefur þó ekki verið jafn skýr í máli og ef hún er upptekinn við annað gætu Kínverjar kosið að láta til skarar skríða. Þetta gæti leitt til stórveldastríðs á milli tveggja helstu iðnríkja heims. Ef Bandaríkin kjósa að sitja hjá myndi Japan hugsanlega taka við keflinu og leiða bandalag gegn Kína, þótt margir nágrannana hafi enn á þeim illan bifur síðan í seinni heimsstyrjöld.

Suðupottarnir þrír

Árásir Ísrael á Íran hafa nú leitt til afskipta Bandaríkjanna. Fleiri ríki gætu blandast inn, en þá sennilega gegn Íran, svo sem Sádi-Arabía og Flóaríkin eða Evrópuríkin. Hæpið er að önnur stórveldi komi Íran til bjargar. Rússar eru of uppteknir í Úkraínu og hafa hvorki getað stutt bandamenn sína í Armeníu né komið í veg fyrir fall Assads í Sýrlandi. Þeir gætu stutt Íran óbeint en loftvarnarkerfin sem þeir sendu hafa virst harla gagnslaus.

Kína gæti einnig stutt Íran, þá óbeint fremur en beint. Langt stríð myndi veikja Bandaríkin og draga athygli þeirra frá Tævan en gera Írani háða Kína. Íranar gætu tekið upp á að trufla olíuflutninga um Persaflóa en Kínverjar mega illa við þessu og aukinn áhrif í Íran gætu afstýrt því. Indverjar vilja einnig fá olíu en eru ólíklegir til að skipta sér af, þótt sumir Íranar vonist eftir aðstoð frá erkifjendum þeirra, kjarnorkuveldinu Pakistan.

Sagnfræðingurinn Niall Ferguson segir að tveir skurðpunktar, annars vegar í Austur-Evrópu og hins vegar í Austur-Asíu, hafi getið af sér öll stórveldaátök 20. aldar, allt frá rússnesk-japanska stríðinu 1904-05 til Kóreustríðsins sem og báðar heimsstyrjaldir. Þær eldstöðvar eru enn virkar, en bæta má við Miðausturlöndum þar sem gegndarlaus hernaður Ísraela gæti fyrr eða síðar kallað á hörð viðbrögð gegn þeim.

Enn sem komið er hafa stórveldin forðast bein átök hvert við annað á 21. öld, nú þegar fjórðungur hennar er liðin. Helstu sprungusvæði eru þó farin að minna á sig. Ef tekst að forðast stórstríð nú gætum við ef til vill séð aðrar sviðmyndir síðar, svo sem átök Bandaríkjanna og Evrópu um Grænland og ef til vill Ísland, deilur Rússlands og Kína um þau héruð Síberíu sem Rússar tóku af þeim á 19. öld, eða stríð Kína og Indlands sem lengi hafa átt í landamæradeilum. 75 ár eru liðin síðan stórveldastríð síðast braust út, við sjáum til hvort þetta tóri í 75 ár í viðbót.