„Með hinum nýju lögum er framleiðendafélögum veitt mun víðtækari undanþága frá samkeppnislögum, þar sem samrunaeftirlit er einnig undanþegið og ekki gerð krafa um eignarhald eða stjórn bænda í framleiðendafélögum.“

Þetta er meðal þess sem segir í bréfi sem matvælaráðuneytið hefur sent atvinnnuveganefnd Alþingis vegna nýsamþykktra breytinga á búvörulögum. Í því eru breytingar og vinnubrögð atvinnuveganefndar gagnrýndar og fjölmargar athugasemdir gerðar við endanlega útgáfu laganna.

Ráðuneytið bendir sérstaklega á að sérfræðingar úr fagráðuneytinu hafi ekki verið boðaðir á fund nefndarinnar þegar meirihluti nefndarinnar gerði hinar miklu og umdeildu breytingar á frumvarpinu, einungis nokkrum dögum áður en það var lagt fram til endanlegrar staðfestingar á þingi.

Formaður atvinnuveganefndar hefur upplýst um að við breytingu frumvarpsins hafi hann fyrst og fremst sótt sér utanaðkomandi ráðgjöf og aðstoð til lögmanns Samtaka fyrirtækja í landbúnaði, sem höfðu ríka hagsmuni af því að ná í gegn þeim breytingum sem síðan rötuðu í endanlega lög.

Samkeppniseftirlitið, Neytendasamtökin, VR, Félag Atvinnurekenda og fleiri hafa gagnrýnt lögin harðlega og ekki síður vinnubrögð nefndarinnar við setningu þeirra. Meðal annars hefur verið bent á að verulegur vafi leiki á því hvort lögin séu í samræmi við EES-samninginn.

Nú síðast gagnrýndi fyrrverandi formaður Bændasamtakanna lögin harðlega í viðtali við Heimildina. Sagði hann þau fyrst og fremst sett til hagsbóta fyrir fyrirtæki í landbúnaði, sérstaklega þau stærstu, sem þegar hafi mest um kjör bænda að segja. 

„Afurðastöðvarnar stýrðu þessu. Það voru ekki bændur sem gerðu það, það er langur vegur frá,“ sagði Gunnar Þorgeirsson, fyrrverandi formaður Bændasamtakanna, í samtali við Heimildina. „Eins og þetta er núna er ekkert í lögunum sem getur tryggt það að bændur njóti afrakstursins. Það er bara þannig.“

Gunnar tapaði formannskosningu í Bændasamtökunum nokkrum vikum fyrir breytingu laganna, sem nýr formaður studdi eindregið. Fyrrverandi stjórn samtakanna var ekki ein um að gjalda varhug við lögunum eins og þau birtust endanlega eftir páska. Yfirlögfræðingur Bændasamtakanna gerði það einnig í aðsendri grein á Vísi.

Mynd: Heimildin

Bændur veikari eftir

Matvælaráðuneytið tekur í bréfi sínu til atvinnuveganefndar, sem dagsett er í gær, undir meginhluta þeirrar gagnrýni sem komið hefur fram. Ráðuneytið telur meðal annars að lögin gangi þvert á upphaflegan tilgang sinn, að rétta hag bænda. 

Hagur og réttur bænda hafi beinlínis verið skertur í breytingum atvinnuveganefndar. Til að mynda hafi meirihluti nefndarinnar fellt niður kröfu um að einungis fyrirtæki í meirihlutaeigu bænda, eða undir stjórn þeirra, fengju þær undanþágur sem veita átti frá Samkeppnislögum.

Atvinnuveganefnd hafi með breytingum frumvarpsins gengið svo langt í hina áttina  að fyrirtæki sem eingöngu flytji inn landbúnaðarafurðir og jafnvel þau sem hafi enga starfsemi sem tengist landbúnaði geti „fallið undir undanþáguna að mati ráðuneytisins.“

Mynd: Heimildin

Meiri og fleiri 

Ráðuneytið bendir einnig á að breytingar nefndarinnar hafi stóraukið undanþágur fyrirtækja frá samkeppnislögum, langt umfram það sem til stóð. Meðal annars séu fyrirtækin fríuð eftirliti við samruna auk þess sem verulega sé málum blandið hvaða eftirlit muni yfirhöfuð verða með því að lögin nái yfirlýstum markmiðum sínum um að rétta hag bænda og neytenda.

Þá bendir ráðuneytið einnig á að meirihluti atvinnuveganefndar hafi tekið út ákvæði sem kvað á um fjárhagslegan aðskilnað félaga bænda frá annarri starfsemi. Þar er um að ræða kröfu sem samtök bænda hafa lengi haldið á lofti.

Þá sé misræmi í þeim texta laganna sem breytt var og álits meirihluta nefndarinnar, sem stóð að breytingunni. Það eitt og sér valdi misskilningi sem þurfi að leiðrétta.

Samandregið segir undir lok bréfs ráðuneytisins, sem undirritað er af skrifstofustjóra landbúnaðar í matvælaráðuneytinu og staðgengli hennar:

„Breytingar sem gerðar voru á frumvarpinu í meðförum þingsins ganga mun lengra en hið upprunalega frumvarp. Með hinum nýju lögum er framleiðendafélögum veitt mun víðtækari undanþága frá samkeppnislögum, þar sem samrunaeftirlit er einnig undanþegið og ekki gerð krafa um eignarhald eða stjórn bænda í framleiðendafélögum.“

Efast um að lögin standist EES-samninginn

Að lokum tekur ráðuneytið undir áhyggjur Samkeppniseftirlitsins um áhrif laganna gagnvart skuldbindingum samkvæmt EES-reglum, einkum 53. grein EES-samningsins. Ljóst er að áhrifamat hins upprunalega frumvarps nær ekki til svo víðtækra breytinga líkt og ákveðið var að gera á lögunum í meðförum þingsins.

Umrætt ákvæði EES-samningsins segir skýrt að „bannað“ sé og ósamrýmanlegt framkvæmd samningsins, allir „samningar milli fyrirtækja, ákvarðanir samtaka fyrirtækja og samstilltar aðgerðir sem geta haft áhrif á viðskipti milli samningsaðila“ þegar markmiðið eða afleiðingarnar séu þær að koma í veg fyrir, takmarka eða raska samkeppni.

Sérstaklega er þetta sagt eiga við um ákvörðun kaup- og söluverðs, það að koma sér saman um framleiðslu, markaðsskiptingu og það að mismuna viðskiptaaðilum. 

Matvælaráðuneytið gengur lengra en að taka undir áhyggjur Samkeppniseftirlitsins, heldur segist ráðuneytið beinlínis búast við því að lagasetningin, sem byggði á beytingum meirihluta atvinnuveganefndar, kalli á viðbrögð vegna mögulegra brota EES-samningsins.

„Búist er við að fyrirspurn berist frá ESA [Eftirlitsstofnun EFTA] til íslenskra stjórnvalda í tengslum við lagabreytingarnar.“

Gagnrýna ráðherrann sem mætir á morgun

Það vekur óneitanlega athygli að með gagnrýnni sinni og aðfinnslum á vinnubrögð meirihluta atvinnuveganefndar Alþingis er ráðuneytið beint og óbeint að gagnrýna verk konunnar sem á morgun tekur við lyklavöldum í þessu sama ráðuneyti. 

Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir, þingkona VG, hefur setið í atvinnuveganefnd og sem slík stóð hún að og undirritaði breytingar sem meirihluti nefndarinnar gerði og gagnrýnin beinist að. Bjarkey mun á morgun taka við sem matvælaráðherra af Svandísi Svavarsdóttur, flokkssystur sinni, sem færist yfir í innviðaráðuneytið í  ráðherrakaplinum sem fór í gang eftir brotthvarf forsætisráðherra, Katrínar Jakobsdóttur.