Vigdís Finnbogadóttir og Ólafur Ragnar Grímsson, fyrrum forsetar Íslands, hafa síðastliðin fimm ár, samanlagt þegið um 287 milljónir króna í eftirlaun. Heimildin sendi fyrirspurn á Fjársýslu ríkisins og fékk það staðfest að Vigdís og Ólafur eiga bæði rétt á um 80 prósent af launum forseta Íslands eins og þau eru hverju sinni.
Laun forseta eru í dag 3.957.185 krónur á mánuði, en þau taka breytingum 1. júlí ár hvert samkvæmt sérákvæðum í lögum um laun embættismanna tóku gildi árið 2019. Sem þýðir að Vigdís og Ólafur munu fá um 3,1 milljónir króna á mánuði í eftirlaun fram að júní þegar laun forseta taka aftur breytingum. Á þessu tólf mánuðum munu Vigdís og Ólafur samanlagt hafa fengið um 76 milljónir króna í eftirlaun.
Til samanburðar voru laun forseta 2.985.000 í júní 2019 þegar ný lög um laun æðstu embættismanna landsins tóku gildi eftir að kjararáð var lagt niður. Á fimm árum hafa mánaðarlaun forseta hækkað um rétt tæpa milljón krónur. Í júní á þessu ári munu Vigdís og Ólafur samanlagt hafa fengið um 335 milljónir króna frá því að lög um laun forseta Íslands tóku gildi árið 2019.
Eldri lög gilda um Vigdísi og Ólaf
Skömmu eftir að Guðni Th. Jóhannesson tilkynnti að hann myndi ekki sækjast eftir endurkjöri birti Heimildin frétt um að Guðni myndi ekki njóta sömu réttinda til eftirlauna og forverar sínir í embætti.
Bæði mun það vera vegna aldurs Guðna, sem verður brátt yngsti fyrrverandi forseti í sögu lýðveldisins, 56 ára aldri. En líka vegna þess að önnur lög munu gilda um hann, sem samþykkt voru árið 2009.
Vigdís lét af embætti árið 1996 og á rétt af eftirlaunum samkvæmt gildandi lögum um laun forseta sem samþykkt voru árið 1990. Eftirlaunaréttur Ólafs byggir hins vegar á umdeildum lögum um laun forseta Íslands, ráðherra, alþingismenn og hæstaréttardómara sem tóku gildi árið 2003.
Lögin voru afnumin skömmu eftir efnahagshrunið árið 2009. Aftur á móti voru forseti Íslands og hæstaréttardómarar sem tekið höfðu við embætti fyrir gildistöku laganna undanskildir lagabreytingunni og fengu að halda sínum réttindum.
Sérákvæði sem laun forseta byggja á í uppnámi
Í núverandi lögum um laun forseta Íslands, annara þjóðkjörinna manna og ákveðinna embættismanna kemur fram að árlegar launabreytingar þeirra skuli taka mið af hlutfallslegri breytingu á meðaltali reglulegra launa starfsmanna ríkisins.
Í júní 2022 kom hins vegar í ljós að útreikningurinn hafi allt frá setningu laganna byggt á röngum tölum. Notast hafi verið við launavísitölu ríkisstarfsmanna í stað meðaltals reglulegra launa starfsmanna ríkisins. Nokkur munur er á þessu mælingum sem gerði það að verkum að laun hækkuðu umfram það sem tilgreint var í lögunum.
Fjármála- og efnahagsráðuneytið brást við þessu með því skipa Fjársýslunni leiðrétta launataxtanna og greiða framvegis laun sem væru í samræmi við rétt viðmið. Þá krafði ráðuneytið sömuleiðis aðila sem höfðu fengið ofgreitt um endurgreiðslu. Óvíst er þó hvort Vigdís og Ólafur hafi verið beðin um að endurgreiða hluta af eftirlaunum sínum. Heimildin hefur sent fyrirspurn á Fjársýsluna sem á enn eftir að svara.
Málið var kært til héraðsdóms af Ástríði Grímsdóttur, dómara við héraðsdóm Reykjaness, sem taldi uppfærsluna á launaútreikningi stjórnvalda, launalækkunina sem í henni felst og endurgreiðslukröfuna ekki standast lög.
Héraðsdómur féllst á allar aðalkröfur Ástríðar. Íslenska ríkið áfrýjað málinu beint til Hæstaréttar sem staðfesti niðurstöðu Héraðsdóms. Ríkinu hafi verið óheimilt að víkja frá þeirri framkvæmd sem fólst í launaútreikningunum og krefja dómara um endurgreiðslu.
Þörf á nýjum viðmiðum og lagasetningu
Lög um laun forseta og annara háttsettra embættismanna eru því komin á lagalegt uppnám. Í svörum við fyrirspurn Heimildarinnar sagði Elva Björk Sverrisdóttir, upplýsingafulltrúi fjármála- og efnahagsráðuneytisins að breyta þurfi viðmiðunum með lagabreytingu.
Vinna við að uppfæra lögin er nú þegar hafin. Þann 23. nóvember, mánuði áður en dómur Hæstaréttar féll, skipaði fjármála- efnahagsráðherra starfshóp um breytingar á gildandi fyrirkomulagi launaákvarðana æðstu embættismanna.
„Eitt af verkefnum starfshópsins er að leggja mat á gildandi viðmið þeirra sem fá laun ákvörðuð samkvæmt lagaákvæðum sem dómur Hæstaréttar vísar í. Gert er ráð fyrir því að starfshópurinn skili áfangaskýrslu fyrir lok febrúar,“ sagði Elva.
Athugasemdir (1)