Hækkun verðbólgu á síðustu tveimur árum hefur komið afar illa við heimili launafólks. Framfærslukostnaður hefur hækkað en launahækkanir ekki skilað kaupmáttaraukningu á þessum tíma. Síðan hafa vaxtahækkanir húsnæðislána aukið greiðslubyrði heimila verulega, einkum þeirra sem eru með óverðtryggð lán. Afkoma heimila hefur því versnað verulega - ekki síst hjá láglaunafólki.

Á sama tíma hefur hagnaður fyrirtækja aukist upp í methæðir, miðað við síðustu 20 ár, segja tölur Hagstofunnar. Það er því gríðarlegt misvægi í samfélaginu. Allsnægtir sums staðar - en skortur annars staðar. Góðæri í fyrirtækjunum en hallæri á heimilunum.

Verkalýðshreyfingin hefur lagt fram áætlun sem tekur á þessu með nýstárlegum hætti. Skoðum fyrst afkomuþróun heimila á síðustu misserum og síðan áætlun verkalýðshreyfingarinnar.

Ný Gallup könnun á afkomu heimila

Gallup birti fyrir skömmu nýja könnun á fjárhag heimila, líkt fyrirtækið hefur gert undanfarin ár. Gögn Gallup sýna að frá seinni hluta 2021 hefur fjárhagur heimilanna versnað jafnt og þétt, samhliða hækkun verðbólgu og vaxta. Á þessum tæpu þremur árum hefur heimilum í fjárhagslegum erfiðleikum fjölgað úr 30% í 50%, eða um tvo þriðju. Það er mikil aukning á stuttum tíma.

Myndin hér að neðan sýnir þessar niðurstöður úr könnunum Gallup á tímabilinu.

Mynd: Stefán Ólafsson

Nú í desember sl. var það um helmingur heimilanna í landinu sem var í erfiðleikum með að ná endum saman. Hluti svarenda safnaði skuldum, aðrir gengu á sparnað til að ná endum saman og enn aðrir náðu endum saman með naumindum. Staða láglaunafólks er enn verri en myndin sýnir.

Það er því alvöru lífskjarakreppa hjá alltof mörgum heimilum. En mikið góðæri ríkir hjá fyrirtækjunum. Fyrirtækin þurfa því að lækka hagnaðarkröfur sínar og skila heimilunum lægra verðlagi. Seðlabanki, bankar og lífeyrissjóðir þurfa einnig að skila lækkun vaxta. Og ríkið þarf að endurreisa tilfærslukerfi heimilanna sem hafa rýrnar verulega á síðustu árum og áratugum.

Verkalýðshreyfingin býður nú upp á raunhæfa leið til að ná öllum þessum markmiðum fram.

Áætlun verkalýðshreyfingarinnar

Breiðfylking ASÍ félaga, sem semja fyrir rúmlega 70% af launafólki á vinnumarkaði, hefur lagt fram áætlun um öra lækkun verðbólgu og vaxta. Leiðin felst í óvenju hóflegum launahækkunum (miðað við aðstæður sem nú eru), endurreisn tilfærslukerfa heimilanna (þ.e. á barnabótum og húsnæðisstuðningi til eigenda og leigjenda) og almennu aðhalda gegn verðhækkunum. Lækkun vaxta mun síðan létta greiðslubyrði skuldugra heimila. 

Hóflegar launahækkanir krefjast þess að launafólk hafi öruggar tryggingar fyrir árangri, í formi rauðra strika, líkt og gert var í þjóðarsáttinni 1990. Launafólk sem býr við skort getur ekki eitt og sér borið alla áhættuna.

Ríkið þarf að auka framlag sitt í tilfærslukerfin sem nemur um 24 milljörðum á ári, til að dæmið gangi upp. Ef það gerist ekki þá mun heimilum lágtekjufólks blæða út og hagur millihópa versna enn frekar.

Hefur ríkið efni á að taka fullan þátt?

Einstaka ráðherrar hafa nýlega lýst því yfir að vegna skuldbindinga við íbúa Grindavíkur þá geti ríkið ekki tekið fullan þátt í verkefninu með endurreisn tilfærslukerfanna. Útgjaldabyrðin yrði of mikil, er sagt. Þetta er hins vegar ekki rétt. Ríkið ræður vel við verkefnið í Grindavík, meðal annars með nýtingu fjár sem þegar er í Náttúruhamfaratryggingasjóði og baktryggingum, eins og ráðherrar hafa staðhæft. Endurreisn tilfærslukerfanna mun reyndar gagnast Grindvíkingum sérstaklega vel.

Ef árangur næst í að lækka verðbólgu og vexti með hraði þá mun ríkið spara sér mun meira í útgjöldum vegna lækkunar vaxtakostnaðar en sem nemur aukningunni í tilfærslukerfin. Þar fyrir utan eru ýmsar leiðir til aukinnar tekjuöflunar fyrir ríkið. Til dæmis væri eðlilegt að  setja 4.000-5.000 króna komugjald á ferðamenn, líkt og Gylfi Zoega hagfræðiprófessor hefur lagt til. Það myndi skila strax um 10 milljörðum í ríkissjóð, hátt í helming af því sem þarf í aukin útgjöld tilfærslukerfanna. Þetta væri einnig skynsamleg aðgerð til að hægja á ferðaþjónustunni og draga þar með úr verðbólguhvetjandi þenslu í samfélaginu. 

Hækkun auðlindagjalda og bankaskatts og aðrar sjálfsagðar smá lagfæringar á skattkerfinu, sem ekki fela í sér auknar byrðar almennings, eru tiltækar og gerir þetta allt mun meira en að greiða þá 24 milljarða sem kallað er eftir. Vilji er allt sem þarf hjá stjórnvöldum.

Nærtækast er að segja að ríkið hafi ekki efni á öðru en að láta áætlun verkalýðshreyfingarinnar ganga upp, því hinn valkosturinn er mun ófýsilegri. 

En fyrirstaða Samtaka atvinnurekenda (SA) gegn því að sætta sig við hinar hóflegu launahækkanir sem verkalýðshreyfingin hefur boðið uppá valda vonbrigðum, enn sem komið er í samningaviðræðunum. Þá hafa samtök atvinnurekenda tekið illa í að launafólk hafi alvöru tryggingar með leiðréttingum á launum ef árangur næst ekki nægilega vel. Í langtímasamningi með hóflegum launahækkunum er það ófrávíkjandi krafa. 

Atvinnurekendur virðast ætla að freista þess að sigla í gegnum þessa baráttu án þess að leggja neitt til sjálfir sem máli skiptir! Það mun sigla áætluninni í strand, ef ekki verður breyting á. Hið sama gildir ef ríkið bregst.

Hvað gerist ef áætlunin gengur ekki upp?

Ef ríkið og fyrirtækin skila ekki sínu til fulls þá þarf verkalýðshreyfingin að endurhanna kröfur sínar og fara fram með kröfu um 7-10% hækkun á meðallaun og sækja þannig kaupmáttaraukningu fyrir heimilin. Afkomuvandi heimilanna leyfir ekki annað í stöðunni. 

En þá gengju verðbólgan og vextirnir mun hægar niður og ávinningur samfélagsins alls yrði allur minni.

Er ekki augljóst hver leið skynseminnar er?