• Að skerpa skilgreiningar, að smíða máttvana sönnunum nýjar hækjur, gefa stagbættri frumspeki nýjar dulur eða breytt snið, þetta hefur verið gert, en þetta er ekki það sem heimurinn biður um. Heimurinn er fullsaddur af frumspekilegum staðhæfingum. Immanuel Kant, 1783 (Forspjall að frumspeki. Heimspekistofnun, Rvk. 2008).

Kant lét þessi orð falla sem svar við gagnrýni á Gagnrýni sína á þrætubókarlist síns tíma, er hann raunar taldi mótaða af slíkum hindurvitnum, er sprottin væru af slíkri skólaspeki, að vart yrðu þau rekin úr þeim afkima sínum nema með gagnrýninni heimspeki, hvað sem þau annars væðu elginn skynsamlega – ef svo mætti segja ...

Upplýsingin, er leitt hafði af heimsfræði Newtons og þeirri kollvörpun hugmynda manna um heiminn sem Kópernikus hafði hrundið af stað, knúði æ fastar á dyr þeirra er gerst skyldu hyggja að frumspekilegustu navigasjóninni. Sitt sýndist hverjum hverju svara skyldi, ef nokkru, svo sáttir þeir þá voru við kúrs sinn, með sitt sófíska ímyndunarafl fyrir sextant. Sjálfur orðaði Kant það svo, að hann hefði verið vakinn af værum kreddublundi, hann þá reyndar lostinn ljósneista er stafaði af skosku upplýsingunni.

Það var draumur Kants, að fyrir gagnrýna skynsemi er studd væri mögulegri reynslu og reynsluþekkingu, líkt og leitt hefði til ástundunar hreinna náttúruvísinda, með rannsóknum á rúmi og tíma, m.a. með verkfærum á borð við hreina stærðfræði, mætti leysa iðkun frumspeki úr viðjum hindurvitnanna. Mætti þá jafnvel vinna almenningi raunverulegt gagn á forsendum vísindalegrar heimspeki, jafnvel eigi svo ólíkt og að um hreinræktuð raunvísindi væri að tefla ...

Öldum og árþúsundum saman höfðu heimspekingar mótað hugmyndir manna um heiminn, byggt upp alhliða fræði og kerfi þekkingar, rifið þau niður hver fyrir öðrum, hluta fyrir hluta, jafnvel í allri heild sinni, byggjandi upp önnur enn á ný eða tjaslandi upp á þau gömlu, þætti ekki einfaldlega ákjósanlegast að hafa gamla asklokið fyrir himin, sem löngum var raunin, jafnvel allt upp í þann sjöunda, svo vel sem lokið féll þá líka að siglingafræðinni ...

Varanlegustum árangri náðu þeir á sviði stærðfræði, svo ófullkomin sem hún þó er, vart meira virði ein og sér en hver annar hugarburður, og þó svo undarlega rökrænn hugarburður að enn hefur vart nokkur slík speki verið rifin niður, sama hve á sér þó alda- og þúsalda gamlar rætur; var árangurinn þó löngum síst lakastur á hinum guðfræðilegustu sviðum, jafnvel svo að að jafna mætti við hina lífseigustu hugarleikfimi andskotans, þ.e.a.s. eigi slík fimi sér stoð í raun og veru, sem vissulega hefur ekki enn verið hrakið ...

Kant lifði öld upplýsingarinnar, þá er ákafast voru reyttar fjaðrirnar af speki allri gamalli og nýrri og sjálfstæðar fræðigreinar litu dagsins ljós, engu líkara en að hugmyndin væri að loka sjálfa heimspekina úti! Hinn sameinandi þrívegur, fjórvegur eða hve hann var annars margur í öllu sínu veldi, samanlagður, sá aldagamli dómur spekinnar, stóð nú (öllum) opinn ... Rökræðið eins og ykkur lystir, um hvað sem ykkur lystir, (en hlýðið)!

Rökræðan leiddi til slíkrar rómantíkur að grasafræði öðlaðist sjálfstætt líf, líffræði laumaðist undan merkjum guðfræði, eðlisfræði baðst ekki lengur leyfis, hagfræði spurði blátt áfram hvað liði framboði og eftirspurn, hvað sem liði vöxtum og verðskrám í kauphöllinni í Róm (hvað þá heldur töxtum iðngildanna!), listir byltu hugum manna, sama hve ögruðu guðdómlegri reisninni, guðfræðin dró sig í hlé ásamt heimspekinni, sinni kæru frænku, þar til fátt stóð eftir annað en stærðfræðin ein, hækja allra fræða, hækja óhlýðninnar, hækja fríheitanna, hækja allra frjálsra lista, einmitt það sem Kant batt þó vonir við að mætti verða slík fyrirmynd skynseminnar, að fengi jafnvel ímyndunaraflið tamið, hvað þá að hvarflað hefði að honum að svo skjótt myndu skipast veður í lofti, hvað þá fyrir hans eigin tilverknað, að svo miklu fleirum væri ætlað hið æðra vald en konungum á borð við Friðrik mikla.

Áfram, Kristsmenn, krossmenn ...

Friðriki mikla Prússakóngi var ekki mikið gefið um hreina stærðfræði, ekki frekar en að heimspekingar ögruðu svo guðfræðinni að bundin yrði á bás rúms og tíma. Hann naut þess að stríða við Austurríkismenn á sumrin og rífast síðan við stærðfræðinga vetrin löng. Það hefði seint hvarflað að honum að tvöfalda laun heimspekinga sinna, hermanna, presta eða prentara til þess eins að geta tekið helming launa þeirra jafnóðum til baka, fyrir jafnvel svo flóknar skattalegar tilfærslur í rentukammerinu að fullnuma stærðfræðingar hefðu einir þann blindingsleik skilið, hvað þá hann sjálfur, kóngurinn!

Hann hafði gengið þvert á boð föður síns, að reikning skyldi hann læra, stærðfræði og stríðsmennt en sleppa latínunni – að nema skyldi hann sem sagt hreina hagfræði, allt frá rótum! Hann laumaðist heldur til að læra dálítið í latínu og lagði sig þeim mun meira eftir heimspeki, sögu, ljóðlist og ekki síst tónlist; stærðfræðinni gerði hann aftur á móti æ hærra undir höfði í hinni vísindalegu akademíu, þá er hann hafði makt til, því að þar ætti hún sannarlega heima. Eða því skyldi konungur ögra skynsemi sinni með hinum flóknustu fræðum, svo einföld í eðli sínu sem hagfræði ríkisins var og stríðsrekstrarfræðin honum raunar svo í blóð borin, að léku má segja við hvurn hans fingur.

Herragarðarnir voru hans megin tekjulind, svo sannarlega sem þar var nóg af að taka, og flutningur fjármagns í fjárhirslur krúnunnar vissulega við annarra hæfi en stærðfræðinga, svo nóg sem var til af konunglegum hestvögnum og kúskum til að stýra þeim, og hvort kornflutningaprammarnir voru þá ekki líka praktískir, hvað þá að nokkurra fræðinga væri þörf við útdeilingu mála til hermanna, frekar en t.d. við gjörð tilskipana um prestsmötu, taxta vefara eða prentara.

Það var hins vegar hlutverk hinnar vísindalegu akademíu að upplýsa um eðli heimsins, upplýsa um gang himintungla, um lögmálin að baki ferlum fallbyssukúlna, um undirrót og tengdir lífríkisins, meðfram því vissulega að hugað væri að hinum frumspekilegustu efnum, að öllu því hvaðeina er menn lysti að eiga upplýsandi rökræðu um, einungis svo lengi sem fræðin ekki spilltu æskulýð né að kristilegri kenningu ögruðu (um of), höfuðrót einveldisins, annars væri kóngi að mæta ...

Hagfræði ríkisins var sannarlega ekki flókin, vart frekar en einhlít veldisrótin til himna. Hinn veraldlegi frumkraftur lá í jarðargróðanum, knúinn fram fyrir vinnuafl bænda og búaliðs og orku ótal fjórfætlinga, auk þess sem vatns- og vindmyllur léttu sums staðar aðeins undir. Eiginlegra álaga á bændur og búalið gætti raunar síst í hinu konunglega bókhaldi, hvað þá heldur beinna merkja um almúgans skattpíningu, vart frekar en að heimspekingar eða handverksmenn sliguðust beinlínis undan beinum álögum, enda naumast heldur þar af miklu að taka; bæjar- og borgarbúar lögðu engu að síður sinn drjúga skerf af mörkum til upphalds krúnu og konungsher með hinum ýmsu óbeinu sköttum, er voru í sínu innsta eðli raunar gjöld er lögð voru á afurðir náttúrunnar á hinum ýmsu stigum, þá ekki síst á malað korn og sláturfé og með ýmsu móti á standandi eða höggvið timbur, auk þess sem t.d. glugga- og hurðagjöld, fasteignagjöld síns tíma, óbeint leidd af hinum ýmsu náttúrulegu byggingarefnum, höfðu áhrif á húsnæðiskostnað og þar með á leiguverð.

Alþýða til sveita, bændur og búalið, konur, karlar og börn, var engu að síður og ávallt sá langstærsti hluti landslýðs er galt mest, en þá ávallt landsdrottni sínum, með þrotlausri vinnu og aftur vinnu á lendum hans, sex daga vikunnar kauplaust oftast nær, hinn sjöunda hvern dag fékk hver og einn því að þjóna sjálfsþurft sinni og lávarðinum á himnum, á sínum eigin sérdeilis útdeilda skika, og þó vissulega sjálfum sér og sínum allar tunglskinsbjartar nætur.

Gilti þá einu hvort drottinn þessi eða herrann hinn hafði óðal sitt að léni frá krúnu og kóngi eða rak höfuðbólið að nafninu til upp á eigin spýtur, fyrir eigin reikning – þeir voru hin breiðu bök og drottinhollu gæslumenn jarðargróðans, herramennirnir, þó að eðli máls samkvæmt væru þeir fyrst og fremst tollheimtumenn ánauðugrar náttúru, ánauðugs lífríkis, og hvort þá ekki vinnuafls í vistarböndum, fjórfætlinga og tvífætlinga, sjálfir í flestu tilliti undanþegnir hinum konunglegu byrðum og álögum – engu ólíkar en orkuaðall nútímans einmitt uppsker gróðann, nú reyndar borinn æ hærra á höndum lýðræðisins, hirðandi ágóðann af auðlindum jarðar í æ öfugsnúnara hlutfalli við burðarþol náttúru og lífríkis, krúnu sinni til upphafningar ...

Framleiðnin kann að hafa verið um þreföld, jafnvel fjórföld, gróft á litið – á við naumustu sjálfsþurft – svo miklu höfðu umbætur á plógnum þó áorkað, æ nákvæmari, aldalöng smíðin, í stríði við hina blautu, þungu, norðurevrópsku mold, þó að vissulega væri þá enn langt eftir því að bíða að Norðurameríkumenn ljæðu plógnum hið létta og stáli slegna, nær fullkomna bjúgmyndaða form. Æ haganlegar gerð aktygin og ækin, sigðirnar, orfin og ljáirnir, höfðu ekki síður haft sitt að segja, fyrir æ þjálla handverk, leðurverk, tré- og málmverk, og þá jafnframt fyrir kynbætur burðarklára og dráttardýra öldum saman, ekki síður en annars búfénaðar – án þess þó að framleiðendurnir uppskæru vart kornknippinu meir en á öldunum áður þá er arðurinn og pállinn voru næstum einu haldbæru verkfærin. Enn og engu að síður voru hjól og plógar, æki og dráttardýr, til lítils gagns í víðfeðmu votlendinu sem gætti svo víða.

Það var því ekki að ófyrirsynju að Friðrik mikli lagði sig eftir landbúnaðarumbótum. Með hverri og einni framræstri mýri, með hverjum og einum nýjum herragarði, veldi hans til framdráttar, skyldi þjarmað svo að Austurríki, fyrir æ meiri arð af nýræktinni, hermönnum hans til viðurværis, og stærðfræðingunum, að hver einasta hnitmiðuð fallbyssukúla myndi þá jafngilda tífalt fleiri uppskornum kornknippum í Slesíu, þeirri austurrísku vænustu pólsku sneið, hag Prússlands til ævarandi eflingar, og heimspekinni, hvað þá hvert myndi vera hið hagfræðilega ígildi uppskorins kopars, blýs, járns, silfurs og jafnvel gulls í þeirri hjálendunni, sem og hinum ýmsu fleirum, að ekki væri nú talað um kolanámið, umreiknað í knippi korns eða krúnudjásn á borð við Euler.

Kóngsmenn erum vér ... 

Þó að iðnbyltingin, þá rétt um það bil að hefjast í Bretlandi, ætti enn býsna langt í land í ríki Friðriks mikla – hvað sem annars leið upplýsingunni sem hann hlúði að í akademíunni, hve skosk annars var eða ensk á köflum, að ekki væri nú talað um frönsk – þá var hann vissulegu byltingarmaður á sviði barnafræðslu, svo sterkum tökum hafði upplýsingin náð á einvaldinum. Kant kann þó að hafa verið nokkuð efins í því sniðmengi íhygli sinnar og upplýsingar – eða hann jafnvel svo ósammála kóngi um frumforsendur frumspekinnar, allar þær guðspekilegu kreddur sem löggjafinn hafði í hyggju að byggja barnskólaspeki sína á, að honum hafi ekki litist á blikuna, heimspekingurinn þá mögulega farinn að að rumskast af sínum væra kreddublundi í ljósi rannsóknar Davids Humes á skilningsgáfunni ...

Tilskipun einvaldsins, er hann gaf út árið 1763, kvað bókstaflega á um 8 ára skólaskyldu frá 5 ára aldri, vel öld áður en önnur ríki, aðallega af norðurevrópskum stofni, tóku fyrst að huga að almannafræðslu að einhverju marki, þá ekki síst með hið æ þróaðra prússneska menntakerfi að fyrirmynd. Svo sem gefur að skilja voru það fyrst og fremst börn betri borgara sem nutu góðs af löngum framan af, þó að í orði kveðnu skyldi tilskipunin ná til landslýðs alls, til allra undirdánugra þegna konungs. Hvað þá í ljósi þess hve útgjöld til eftirfylgni fræðslunnar voru skorin við nögl, andstætt við yfirlýstan vilja konungs, í orði kveðnu, og þeim mun ómældari útlát hans til stríðsrekstursins, auk þeirra ríkulegu mola af borðum sem féllu akademíunni í skaut; má nærri geta að börn bænda og búaliðs urðu útundan sem og þá ekki síður lágstéttarbörnin í bæjum og borgum.

Svo mjög sem hinn upplýsti einvaldur bar akademískt frelsi fyrir brjósti – svo mjög sem hann gat unnt heimspekingunum að rökræða eins og þá lysti (í hófi þó), og stærðfræðingunum að reikna út eðli heims og ferla fallbyssukúlna – þá skyldi hin almenna fræðsla engu að síður einskorðast við heittrúarstefnu píetista, er beinlínis litu á hina akademísku upplýsingu sem ógn við strangan trúnað sinn við Guðs orð, enda myndi enginn fá það meðtekið af heilum hug og hjarta nema fyrir beinan og milliliðalausan lestur Ritningarinnar, og hvort þá ekki jafnframt fyrir slíka vottun uppfræðslunnar, að hver og einn væri hæfur til að svara skriflega væri að spurt. Himinn og haf skildu því á milli barnafræðslunnar og hins akademíska frelsis.

Svo lengi sem fjöldinn allur fyndi sig ekki knúinn til að hugsa rökrétt og spyrja sjálfur spurninga, hvað þá gagnrýnna spurninga, gat hinn einvaldi konungur skákað í skjóli Guðs, er fyrir sína miklu náð hafði einmitt veitt honum krúnuna. Ella var hætta á þjóðfélagsumróti, jafnvel byltingu, líkt og Loðvík 16. og franski aðallinn fengu einmitt að kenna á eigi löngu síðar. Það var því fyrst og fremst guðsorð, guðsótti og hlýðni við drottinvöld er mótaði þá metnaðarfullu trúfræðslustefnu Friðriks mikla sem vestræn ríki tóku síðan upp hvert af öðru er frá leið, fyrst fálmandi eftir trúfestu í kjölfar byltingarumrótsins um miðja 19. öld, og þó vart að neinu ráði fyrr en eftir upprisu og fall Parísarkommúnunnar tveimur áratugum síðar – þá er þeir Marx og Engels voru sannarlega farnir að láta að sér kveða, með gagnrýnum spurningum sínum – þvílík ógn sem þá steðjaði að hinum evrópska aðli og nýríkum auðborgurum þess tíma heims ...

Trúfræðslustefnan var vissulega enn í fullu gildi langt fram eftir síðustu öld, raunar allt fram á okkar daga, þá ekki síst fyrir hina miklu brýningu og raunar algjöru gagnsiðbót (á sinn þó gjörólíka hátt og meðal kaþólikka öldunum fyrr ...), er leiddi loks af rússnesku byltingunni um allan hinn vestræna heim, sem enn eimir svo sannarlega eftir af, enda er allur varinn góður.

Akademían kom því hvergi nærri gerð hinnar afdrifaríku tilskipunar frá 1763, slík sem var hin prússneska trúfestan, enda var tilskipunin samin að undirlagi mestu stoðar og styttu konungsins í heittrúarfræðslu, guðfræðingnum og uppeldisfrömuðinum Jóhanni Júlíusi Hecker – svo hljóðandi samkvæmt lauslega þýddum útdrætti:

• Hverjir sem þegnar vorir eru, foreldrar, forsjármenn eða húsbændur, sem ábyrgð bera á uppeldi ungmenna, sinna eigin barna, drengja eða stúlkna, eða fyrir forræði sem þeim hefir verið falið, þá er það eindreginn vilji vor, að eigi síðar en frá fimm ára aldri skuli þau njóta slíkrar skólagöngu fram á þrettánda eða fjórtánda ár, að ekki einungis hafi þau þá numið grundvallaratriði kristinsdóms og lært lestur og skrift, heldur séu þau þá einnig hæf til að ganga til spurninga og að svara fyrir þá uppfræðslu sem kirkjuráð vort mælir fyrir um og samþykkir að þau af lærdómskverum skuli nema.

Hvað sem leið allri upplýsingunni, er leitt hafði af vísindabyltingunni miklu, þeirri heimspekilegu kollvörpun hugmyndanna sem þeir Kópernikus, Kepler, Galíleó og Newton ekki síst höfðu valdið, þá var engu að síður slík heimspekileg þrætubókarlist alls ráðandi í hinum akademísku frumspekifræðum, að heiminum hlyti á einn eða annan veg að vera stýrt af Guði, ef ekki fyrir algjöra miðstjórn hans þá fyrir algjöran mátt hans í öllu hvaðeina – hver sem sú frumspeki annars nákvæmlega væri, borðleggjandi fyrir börnin, sem kirkja Krists ætti völ á eða úr að moða, þeim til sannindamerkja, á hverjum tíma, um þá altæku Altúngu allsherjar ...

Svo litla möguleika áttu efasemdarmenn, hvað þá gagnrýnandinn Kant, hvað þá er svo var komið, að Friðrik II hinn mikli var allur, og náfrændi hans, nafni og arftaki, Friðrik Vilhjálmur II, skaut loku fyrir svo gagnrýna rökræðu um trú sem Kant iðkaði – svo miklu lútherskárri var hann þó en forveri hans hinn mikli. Gekk svo langt, í kjölfar útgáfu á riti Kants árið 1793, Trúarbrögðin innan marka skynseminnar einnar, að konungurinn vandaði um við hann og vítti hann harðlega og tók af honum loforð um að tjá sig ekki frekar um trúmál, enda hefði hann misbeitt heimspeki sinni til að grafa undan og kollvarpa kristindómi ...

Það kom fyrir lítið þó að Kant lýsti sig óbundinn af loforði sínu við þann Friðrik kóng að honum látnum, þá fáeinum árum síðar, enda hefði hann gefið það kónginum einum en hvorki krúnu né kirkju, hvað þá heldur neinu almætti. Hann náði aldrei að ljúka því heimspekilega ætlunarverki sínu að brúa bilið á milli frumspekilegrar og eðlisfræðilegrar rannsóknar á náttúrunni – né þá heldur neinn til þessa dags – ekki frekar en að Einstein tækist það, af sínum víðfeðma heimspekilega sjónarhóli, sama hve hann þó teygði sig óralangt inn í hinstu kjarna efnisins og teldi sig jafnvel geta staðhæft að Guð kastaði ekki teningum, svo afstæð sem rakalaus fullyrðinginn hefði þó hljóðað í eyrum Kants ... 

Það má svo hafa til marks um hve námsskrá Friðriks mikla hefur reynst lífseig, að á því herrans ári 1999 lét þáverandi ráðherra íslenskra menntamála svo um mælt í aðfararorðum sínum að aðalnámskrá grunnskóla, þá að 236 árum liðnum frá frumgerð einvaldsins mikla að öllum þeim frumspekilegu gildum sem mótað hafa almannafræðslu um allan hinn vestræna heim og þó mun víðar væri leitað:

• Við framkvæmd skólastefnunnar ber að halda í heiðri gildin sem hafa reynst okkur Íslendingum best. Skólarnir hafa vaxið úr jarðvegi kristninnar og þær rætur mega aldrei slitna.

18. aldar heimspekingurinn Kant lýsti sig reyndar aldrei andvígan trú né þá heldur hinum einlægustu kristnu gildum, og má vel vera að hann hafi verið trúaður af heitu hjarta. Hann lagði hins vegar innrætingu nánast að jöfnu við lygi, hvað þá slíka innrætingu er byggð væri á máttvana sönnunum fyrir frumspekilegum staðhæfingum, svo fullsaddur sem hann var af allri slíkri speki sem þyldi ekki gagnrýni.

19. aldar heimspekingurinn Karl Marx lagði á hinn bóginn trúna sjálfa svo að jöfnu við lygi, að ekki þyrfti um neitt guðlegt eðli tilverunnar frekar að fást. Trúin væri sem hjarta hjartalausrar veraldar, tálhamingja fólks, líkt og fyrir áhrif af ópíum sem því hefði verið byrlað, tálsýn sem fjöldanum öllum hefði verið innrætt. (Karl Marx 1844 – Æskuverk, Hið íslenska bókmenntafélag, Rvk 2011)

Kant hefði vafalaust lagt staðhæfingu Marx að jöfnu við hverja aðra máttvana frumspekilega kenningu, jafnt sem staðhæfingu Einsteins, svo algjörlega sem Marx hefði láðst að afsanna rök öll fyrir trú á guðlegt eðli, ekkert síður en þeim er vildu hafa sannað hið gagnstæða, hin sömu rök, í krafti sinna hindurvitna.

20. aldar ráðherrann hefði engu að síður getað sagt með sanni: Skólarnir hafa vaxið úr jarðvegi kristni og marxisma ...

Fram í stríðið stefnið, sterki æskuher ...

Hvað sem öllum hégiljum líður, kraftaverkum, sefjun og mætti innrætingarinnar, þá leikur enginn vafi á að sú siðfræði sem þeir Marx og Kristur boðuðu hefur haft miklu djúpstæðari áhrif á þróun nútímasamfélaga en Kant hefði nokkurn tímann getað látið sig dreyma um – svo lítt erindi sem gagnrýni hreinnar skynsemi hefur átt upp á pallborðið, sligandist löngum undan hegelskri rómantíkinni, allri þeirri himingnæfu skólaspeki sem Marx nýtti sér einmitt sem ólympískan stökkpall, stingandi sér á bólakaf í hyldjúpa laug kristindómsins ...

En einu gildir – og þar kann vissulega að skilja á milli feigs og ófeigs í allri hugmyndafræðinni – að þótt þessum tveimur áhrifamestu heimspekingum sögunnar hafi vissulega láðst að færa fram sönnur fyrir margvíslegum staðhæfingum sínum, frumspekilegum sem veraldlegum, þá var það ekki síst fyrir þeirra áhrif og öflugu innrætingu kirkjufeðra beggja stefnanna, að gagnsiðbót kristinna íhaldsmanna gegn róttækum tilraunum til marxískra siðaskipta gekk svo vel eftir – þá ekki síst í ríkjum af vesturevrópskum stofni.

Sannarlega sá íhaldið að sér, svo uppreidd var sængin og byltingarumrótið algjört, að vart var neinna annarra kosta völ en að fallast á hinar ýmsu kröfur vaxandi borgarastéttar um fríðindi sér til handa – og háværustu kröfur jafnaðarmanna um félagsleg réttindi. Svo ríkulega nærðist gagnbyltingin á byltingardraumum hárra sem lágra, að með sérhverri tilslökun þeim til handa, dró máttinn úr andófinu, svo fast jafnframt sem hin ríkjandi öfl héldu um taumana.

Svo hæglega voru vopnin slegin úr höndum byltingarmanna – með slíkri umbreytingu stig af stigi, frá einveldi til stjórnarskráa, frá stjórnarskrám til þingræðis, frá þingræði til lýðræðis, frá einhliða menntun aðals og heldri borgara til almennrar skólaskyldu, frá almennri barnafræðslu til gagnfræða-, iðn- og háskólanáms er öllum skyldi standa til boða – óháð efnahag og stöðu foreldra – að vart verður lengur á milli greint hvort vegi þyngra, hin kristilega ræktun lýðs og lands eða hin marxíska siðbót, né þá heldur af hvaða einstökum rótum siðvæðing nútímamannsins sé sprottin í heild sinni.

Svo áhrifarík reyndist aðferðafræðin að samfélög vaxin úr jarðvegi hinna ólíkustu trúarbragða og heimspekilegra stefna tóku hana upp hvert af öðru, svo æ ljósari sem hugmynd Friðriks mikla mátti líka vera – að með markvissri innrætingu alls fjöldans væri mögulegt að ná heljartökum á hugsunarhætti heilu þjóðanna, jafnvel heilu álfanna. Gilti þá einu hve frumspekilegt eða veraldlegt hið heimspekilega markmið annars nákvæmlega væri, hvort veröldin væri álitin vera hjartalaus eða uppfull af anda, gerlegt væri í öllu falli að skapa trú á hvaðeina.

Sannarlega gætir kristilegra og marxískra áhrifa á allflestum sviðum, og það út um allan heim – og þá ekki einungis á sviði uppfræðslu og félagslegrar mótunar heldur bókstaflega í allflestum greinum og grundvallargerð samfélaga á jörð. Hin þróuðustu ríki eru rekin í krafti svo öflugrar sameignar- og félagshyggju að drýgsti hluti hagsýslu þeirra skrifast á reikning samtryggingar og sameiginlegs reksturs í einni eða annarri mynd. Hvort heldur sem litið er til menntagreina, heilbrigðisgreina, almannatrygginga eða samgangna, auk öllu hefðbundnari reksturs stjórnsýslu, dómsmálasýslu, löggæslu og herja ríkjanna, þ.á.m. landhelgisgæslu og allrahanda almannavarna, þá vegur hin opinbera leiðsögn svo þungt í heild sinni að um helmingur aflafjár velferðarþegna – til jafnaðar – rennur með einum eða öðrum hætti í sameiginlega sjóði. Til samanburðar þá nemur hlutdeild hins opinbera í landsframleiðslu Alþýðulýðveldisins Kína einungis um þriðjungi þjóðartekna ...

Hin opinbera jafnaðarstefna er þó ekki svo einhlít sem ætla mætti í fljótu bragði, enda er langstærsti hluti hennar borinn uppi af þeim hluta samfélaga þar sem framleiðni síst gætir. Öflugustu framleiðslugreinarnar – sem knúnar eru fyrir afl orku og auðlinda jarðar fyrst og fremst, en þeim mun miklu síður fyrir afl þeirra fáu handa sem á þeim sviðum eru lagðar að verki – þær eru á hinn bóginn undanþegnar álögum í flestu tilliti, svo ríkulegur er árangur burgeisanna, háborgaraaðalsins, fyrir ofurþægð sína við gagnsiðbót erfðaaðalins.

Með öðrum orðum, þá eru hinar opinberu álögur að stærstum hluta bundnar við launþegann, við þann stærsta hluta þjóðfélagsþegnanna sem þó minnstu ræður um afrakstur jarðargróðans – allt frá ritstjóranum til verkamannsins á eyrinni, allt frá launafulltrúanum til verkstjórans, allt frá lækninum til lögfræðingsins, frá vélstjóranum til verkfræðingsins, leikaranum til heimspekingsins og kennaranum til prestsins – svo miklum mun síður sem álögurnar eru háðar þeirri sívaxandi framleiðni sem leitt hefur af vísindabyltingum, iðnbyltingum, upplýsingabyltingum, líkast því sem litið sé á framleiðnigróðann sem ósnertanlega guðsgjöf, einmitt á borð við afraksturinn af herragörðunum fyrrum.

Slíkur er því ójöfnuðurinn þegar allt kemur til alls, slíkan árangur hefur innræting íhaldsmannanna borið, að í raun ræðir um tvö ríki í ríkinu – annars vegar hið opinbera ríki, sköttum þrúgað ríki jöfnuðarins, ríki Marx og hins kristilega kærleika – af hvaða rótum trúarbragða sem náungakærleikurinn annars kann að vera sprottinn – og hins vegar ríki burgeisanna, sem sagt ríki hins æðri orkuaðals, ríki viðskiptamógúlanna, iðnjöfranna, upplýsingahöldanna, sem í flestu tilliti er undanþegið álögum hins opinbera – sem sagt hins opinbera ríkis Krists og Marx.

Síðari hluti mun birtast á næstunni.

Höfundur hefur áhuga á hugmyndafræði.