Mannréttindi og alþjóðalög eru þverbrotin af íslenskum stjórnvöldum sem ofnota einangrunarvist þegar grunaðir menn sitja í varðhaldi. Þetta er niðurstaða nýrrar skýrslu Amnesty International sem Heimildin fjallaði um í morgun. 

Þó rannsókn Amnesty sé sláandi er ekki nýtt að íslensk stjórnvöld sæti gagnrýni vegna þessa. Alþjóðastofnanir hafa marg ítrekað gert samskonar athugasemdir í úttektum sínum hér á landi og beint því til íslenskra stjórnvalda að minnka mjög eða hætta alveg að vista grunaða menn í einangrun.

Yfirvöldin illa dönsk?

Árið 2015 vakti athygli samanburðarrannsókn Elísabetar Ingólfsdóttur, meistaranema í lögfræði, þar sem hún bar saman stöðu mála hér og á Norðurlöndunum. Þar kom í ljós að á Íslandi var einangrun gæsluvarðhaldsfanga margfalt algengari en annars staðar. Hlutfall gæsluvarðhaldsfanga sem sættu einangrun var 76% hér á landi á árunum 2009-2014 samanborið við 1% í Danmörku og 13% í Noregi á sama tímabili.

Samanburðurinn við Svíþjóð var ekki fyllilega marktækur þar sem einungis lágu til grundvallar tölur yfir hlutfall þeirra sem sætt höfðu einhverju formi þvingunarúrræða samhliða gæsluvarðahaldi, til að mynda síma- eða heimsóknarbanni. Jafnvel þá kom Ísland verr út.

ÚtivistinEinangrunarvist felur í sér innilokun á klefa í 22 tíma á sólarhring, án möguleika á samband við umheiminn. Eina uppbrotið er útivist sem fer fram á svæði eins og þessu á Hólmsheiði.

Mynd: Skýrsla Am­nesty In­ternati­onal

Athygli vakti að þrátt fyrir augljósan mun á fólksfjölda sátu fleiri einstaklingar í einangrun á Íslandi en í Danmörku á árinu 2013. 55 í Danmörku en 83 hér á landi. Og á sama tíma og Danir hafa unnið í því að fækka enn frekar í hópi þeirra sem sæta einangrun undanfarin ár, hefur það sama ekki gerst á Íslandi. Það sést ef nýjustu fáanlegu tölur beggja landa eru bornar saman.

Ólíkt Íslendingum hafa Danir brugðist við ábendingum um óhóflega notkun einangrunarvistar á síðastliðnum áratug. Á milli áranna 2012 og 2022 fækkaði þeim sem sættu einangrun meðan á gæsluvarðhaldi stóð úr 132 árið 2012 í 6 árið 2021. Það sama ár voru 70 einstaklingar vistaðir í einangrun hér á landi, eða rúmlega tífalt fleiri. Og þegar haft er í huga að íbúar Danmerkur eru vel á sjöttu milljón, samanborið við 370 þúsund íbúa Íslands, verður samanburðurinn margfalt óhagstæðari.

Sláandi samanburðurNorðurlandaþjóðirnar voru gagnrýnd af alþjóðastofnunum í byrjun þessarar aldar fyrir að beita einangrun óhóflega. Norðmenn og Svíar höfðu þá þegar dregið úr en Danir tóku ábendingunni og hafa síðan nær alveg hætt að einangra gæsluvarðhaldsfanga. Ólíkt Íslendingum. Súluritið að ofan sýnir fjölda einstaklinga sem dvelja í einangrun ár hvert. Ekki er tekið tillit til íbúafjölda, enda væri munurinn þá margfalt meiri, Íslandi í óhag.

Löngu vitað

Guðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Afstöðu, félags fanga hér á landi, segist í samtali við Heimildina fagna því að Amnesty láti málið til sín taka. Það sé löngu tímabært að aukinn þrýstingur sé settur á íslensk stjórnvöld til breytinga.

„Þetta er auðvitað löngu vitað og marg tuggið,“ segir Guðmundur Ingi. „Eins sorglegt og það er sýnir þetta best hversu lítill áhugi er á því að hafa hlutina í lagi hér, þegar kemur að þessum málefnum. Á meðan fær lögreglan algjörlega frítt spil til að gera það sem hún vill og dómstólar spila einfaldlega með,“ bætir hann við.

Guðmundur Ingi hefur sjálfur reynslu af því að vera handtekinn grunaður um alvarleg lögbrot, bæði hér og í Danmörku. 

„Ég var handtekinn 28. desember 1999 hér á Íslandi og settur í gæsluvarðhald. Næstu sex vikurnar var ég í algjörri einangrun inni á klefa og án sambands við umheiminn,“ rifjar Guðmundur Ingi upp um aðdraganda þess að hann hlaut 7 ára fangelsisdóm hér á landi árið 2000.

„Þetta skemmir fólk. Ég hef margoft séð menn koma út úr svona langri einangrun mölbrotna; breytta menn fyrir lífstíð. Og það er mikilvægt að fólk muni það að þarna erum við að tala um saklausa menn, að lögum. Þeir sem lögregla og dómarar senda í einangrun vegna rannsóknarhagsmuna hafa ekki verið sakfelldir fyrir brot ennþá, þeir eru til rannsóknar,“ segir Guðmundur Ingi.

Fyrir um áratug var Guðmundur svo handtekinn í Danmörku, grunaður um stórfellt fíkniefnasmygl, sem danskir lögreglumenn og fjölmiðlar sögðu með unfangsmeiri málum þar í landi og Evrópu á þeim tíma. 

„Þrátt fyrir það þótti ekki ástæða til að láta mig vera í einangrun lengur en í tvo daga, þann tíma sem ég sat í gæsluvarðhaldi vegna þess máls,“ segir Guðmundur sem fékk á endanum 12 ára fangelsisdóm. Hann hefur síðan tekið út sinn dóm og snúið við blaðinu. Auk þess að sinna réttindamálum fanga hefur hann tekið þátt í stjórnmálastarfi, milli þess sem hann starfar í Gistiskýlinu í Reykjavík og leggur stund á háskólanám í félagsráðgjöf.

Tuttugu ár og lítið þokast

Hann segist vonast til þess að skýrsla Amnesty verði til þess að opna augu fólks fyrir því hvernig stjórnmálamenn hafa hunsað margítrekuð tilmæli um að láta af mannréttindabrotum í íslenskum fangelsum. Það þurfi augljóslega utanaðkomandi þrýsting til að málum sé komið í ásættanlegt horf.  

„Þetta er annars bara lýsandi fyrir áhuga- og sinnuleysi yfirvalda fyrir því að taka allt þetta kerfi til endurskoðunar. Það er löngu tímabært að tekið verði á þessum fangelsismálum öllum og þau endurhugsuð frá grunni. Árið 2003 skrifuðum við skýrslu um fangelsismál og það sem augljóslega mátti laga. Ég fletti henni svo um daginn og sá þá hún gæti farið óbreytt í birtingu í dag, tuttugu árum síðar,“ segir Guðmundur Ingi í samtali við Heimildina.