Flestir telja sig skilja orðið réttlæti. Skilja að það snýst um sanngirni, jafnræði og virðingu. En í framkvæmd er „réttlæti“ sjaldnast hlutlaust. Það speglar skoðanir þeirra sem eru með vald – þeirra sem fá að skilgreina hvað sé sanngjarnt og hver eigi rétt á virðingu.

Woke – réttlætisbarátta sem varð að vörumerki

Orðið „woke“ á rætur sínar í baráttu svartra í Bandaríkjunum gegn kerfislægri mismunun og félagslegu óréttlæti. Þetta er einföld söguleg staðreynd sem ætti ekki að vera flókið að vera sammála um. 

Í kjölfar Ferguson-mótmælanna, sem hófust vegna þess að ungur, svartur óvopnaður piltur var skotinn af lögreglu, var hugtakið rifjað upp. Fólk var minnt á að vera árvökult (e. stay woke) gagnvart því óréttlæti sem fólki fannst birtast í aðgerðum lögreglu.

Í kjölfarið tóku aðrir jaðarsettir hópar hugtakið upp: hinsegin fólk, innflytjendur …. Hópar sem töldu sig líka hafa orðið fyrir kerfisbundinni mismunun og félagslegu óréttlæti. Umfang hugtaksins stækkaði við það og fjallaði ekki bara um mismunun og óréttlæti eins hóps, heldur allra.

Þannig varð hugtakið að vörumerki allra sem töldu sig verða fyrir mismunun og óréttlæti á einhvern hátt og að skotmarki þeirra sem voru ósammála. 

Í hnotskurn

Margir hópar í samfélaginu búa við útilokun og mismunun, þótt ástæðurnar séu ólíkar. Afleiðingarnar eru þó þær sömu: kerfislæg mismunun og félagslegt óréttlæti – í mismiklum mæli. Slíkt óréttlæti hefur alltaf verið til og mun alltaf vera til, og því verður alltaf einhver réttlætisbarátta til staðar með tilheyrandi kröfum um breytingar og betrumbætur. Fólk sem skilur það, þótt það sjái ekki alltaf mismununina eða óréttlætið er – samkvæmt skilgreiningu – árvökult (e. woke). 

Hvað við gerum í því er flókið. Af því að þó það sé satt að það séu alltaf einhverjir sem verða fyrir óréttlæti þá er það mismikið – og kröfurnar um viðbrögð við óréttlætinu eru stundum óhóflega miklar. En þar liggur hundurinn grafinn í öllu þessu veseni með wokeið. Samkvæmt skilgreiningu er woke bara spurning um vitund – árvekni. Það segir ekkert um hvaða aðgerða eigi að grípa til gegn meintri mismunun eða óréttlæti. Öll gagnrýnin á wokeið snýst hins vegar um hvaða aðgerðir séu réttlætanlegar til þess að leiðrétta mismununina. 

Má slaufa? Má breyta lögum? Má beita kerfinu til þess að leiðrétta mismunun – með mismunun? Svörin við því eru mjög einföld. Já, já og nei. Einu sinni var slaufun kölluð að kjósa með veskinu. Auðvitað má breyta lögum og auðvitað má ekki nota kerfið til þess að mismuna. Það væri andstætt woke að gera slíkt. Að minnsta kosti upprunalegri merkingu orðsins.

Hver græðir?

Þessa dagana vælir stórúrgerðin og stuðningsmenn hennar um óréttlæti þess að miða veiðigjöld við markaðsverð. Það má vel vera að þeim finnist það í alvörunni, og það getur meira að segja verið rétt í einhverjum samanburði sem skiptir máli fyrir þau og engan annan. En það þýðir að þau eru í raun woke – samkvæmt skilgreiningunni á því orði – hvort sem þeim líkar það betur eða verr. 

Ég átta mig á því að þetta dæmi er mjög … fjarsótt. Fáum dettur í hug að útgerðin glími við nokkurs konar mismunun. Þvert á móti finnst flestum staðan vera þveröfug. Já, ég er alveg sammála því. Það er rétt. Það breytir því ekki að þeim finnst þessar breytingar vera óréttlátar. Það er alveg hægt að vera woke og hafa rangt fyrir sér á sama tíma. Mismunun fyrir suma er nefnilega hagur fyrir aðra – og þau sem stjórna því hvernig jafnvægið er skilgreint eru yfirleitt að græða á því umfram aðra.

Woke, eða árvekni, er gagnlegt orð. Það er jákvætt að vera vakandi gagnvart kerfisbundinni mismunun og félagslegu óréttlæti. Sumir vilja það hins vegar ekki – og hafa ötullega unnið að því að breyta merkingu orðsins með því að segja að woke sé hitt og þetta sem passar ekkert við upprunalegu merkingu orðsins.

Af hverju ætli það sé? Hverjir hafa hag af því að breyta merkingu orðsins í andhverfu sína? Jú, þau sem hafa haft hag af núverandi fyrirkomulagi raunverulegrar mismununar og óréttlætis. Þau sem græða á því.