Eftir gífurlega erfitt tímabil í heimsfaraldrinum var loksins hægt að bjóða upp á óslitið leikár sem var bæði viðburðaríkt og fjölbreytt. Aftur á móti er langt síðan gustað hefur jafn hressilega um stofnanaleikhúsin og kröfur um breytt sviðslistasamfélag háværar. Hér verður stiklað á stóru yfir helstu fréttir leikársins 2022–2023 og áherslur í verkefnavali skoðaðar áður en tjaldið verður dregið fyrir í aðdraganda sumars, sem vonandi kemur á einhverjum tímapunkti.
Átök um inngildingu, fordóma og túlkunaraðferðir
Tímarnir breytast og leikhúsið með, en stundum afar hægt. Þegar sviðslistir eru upp á sitt besta endurspeglar listformið samfélagið, tilfinningalegt ástand eða spyr áleitinna spurninga. Áhrifamestu sýningarnar eru þær sem tekst að gera allt þrennt í einu. En leikhús getur líka endurspeglað vafasamar hefðir og hugsunarhátt. Þrjár sýningar á þessu leikári sýndu svo sannarlega fram á að sviðslistir eru ekki undanskildar samfélagsumræðunni.
Sænski söngleikurinn Sem á himni var framsettur sem flaggskip leikársins í Þjóðleikhúsinu. Á yfirborðinu ljúf skandinavísk saga um íbúa í litlum smábæ. En í kjölfar frumsýningarinnar fór allt í bál og brand. Gagnrýnin var fjölþætt og kjarnaðist í framsetningu á fötluðum karakter í sýningunni sem leikinn var af ófötluðum einstaklingi. Umræðan varð kveikjan að inngildingu í íslensku samfélagi og sviðslistunum sérstaklega. Viðbragð stjórnenda Þjóðleikhússins var að bjóða til málþings þar sem fatlaðir einstaklingar tóku sviðið og sögðu frá sinni reynslu. Pakkað var út úr húsi og fjölmargar þarfar skoðanir komust á framfæri en tíminn mun leiða í ljós hvort samtalið skili einhverjum varanlegum breytingum.
Íslenska óperan var síðan í auga stormsins eftir áramót. Uppsetning óperunnar á Madama Butterfly eftir Gicomo Puccini var harðlega gagnrýnd og listrænir stjórnendur ásakaðir um kynþáttafordóma þar sem hvítir Íslendingar voru klæddir upp sem japanskir einstaklingar. Óperustjóri stóð staðfastur með sýningunni en spyrja má hvort grunnvandamálið hafi ekki verið afleitt verkefnaval.
Borgarleikhúsið tók áhættu og bauð ungum litáenskum leikstjóra, Ursulu Barto, að leikstýra Macbeth á stóra sviðinu í þeirri von að endurtaka sigurgöngu Ríkharðs III. Sýningin var vægast sagt umdeild, leikhúsgagnrýnendur voru upp til hópa óánægðir með útfærsluna og ekki leið á löngu þar til tjöldin féllu í síðasta skipti á Macbeth. Vonandi verður sýningin ekki til þess að stóru leikhúsin hætti að taka áhættur á ungum og erlendum leikstjórum enda er nauðsyn að endurmanna þennan hóp með reglulegu millibili.
Einleikir og fámennar sýningar um samfélagsleg málefni
Eitt af helstu einkennum leikársins voru einleikir og fámennar leiksýningar. Sigrún Edda Björnsdóttir reið á vaðið með Á eigin vegum og Hamingjudagar eftir Samuel Beckett í leikstjórn Hörpu Arnardóttur með Eddu Björgu Eyjólfsdóttur hitti í mark.
Karl Ágúst Úlfsson kvaddi leiksviðið með Fíflinu í Tjarnarbíói eftir fjörutíu ára feril, hans verður saknað enda setti hann rækilega mark sitt á íslenskt sviðslistalíf sem leikari, leikskáld og þýðandi. Svartþröstur, Samdrættir, Strákar og stelpur, Venus í feldi og Hið stórfenglega ævintýri um missi fjölluðu um áföll og eitruð samskipti með naumhyggjuna að vopni.
Einn af hápunktum leikársins var án efa fyrstu tvær sýningarnar á þríleik Marius von Mayenburg í Þjóðleikhúsinu. Hér er á ferðinni leikskáld sem skrifar eldfiman texta sem logar í munni leikara lekara enda blómstruðu allir sex leikararnir, þá sérstaklega Nína Dögg Filippusdóttir, sem hefur sjaldan verið betri en í Ex. Sömuleiðis var ánægjulegt að sjá handverk ástralska leikstjórans Benedict Andrews aftur á íslensku leiksviði.
Leikhúsið hefur alltaf verið vettvangur til að skoða samfélagsleg málefni, mannlega hegðun og samskipti. Hættan er sú að málefnið til umræðu trompi mannlega reynslu og messutónninn verði ráðandi.
Sjálfstæða senan
Ein af merkilegri leiksýningum leikársins var Marat/Sade í Borgarleikhúsinu, samstarfsverkefni með Lab Loka og í leikstjórn Rúnars Guðbrandssonar. Leikhópurinn var samansettur af okkar elsta og reyndasta sviðslistafólki. Þar ber helst að nefna Margréti Guðmundsdóttur sem endurtók hlutverk Charlotte Corday sem hún lék í Þjóðleikhúsinu árið 1967, eða fyrir 56 árum síðan. Frammistaða hennar var ekkert annað en stórkostleg, eins og hún væri í tengslum við annað tilvistarsvið.
Á síðastliðnum árum hefur Þjóðleikhúskjallarinn fengið endurnýjun lífdaga sem vettvangur fyrir tilraunastarfsemi, óperusýningar og einleiki í samstarfi við sjálfstæða sviðslistahópa. Tjarnarbíó hefur dafnað undir listrænni stjórn Söru Martí Guðmundsdóttur og miðasala hússins sterk. Ein óvæntasta sýning leikársins var Hið ósagða eftir Sigurð Ámundason. En húsakostur heimilis sjálfstæðu sviðslistasenunnar er fyrir löngu sprunginn. Húsnæðiskostur og fjársvelti eru landlæg vandamál í sjálfstæðu senunni sem verður að leysa hið fyrsta.
Leikhús um land allt og leikhúsgagnrýni
Leikfélag Akureyrar sýndi söngleikinn Chicago fyrir fullu húsi seinni hluta leikársins og greinilegt að verkefnaval Mörtu Nordal hittir í mark norðan heiða. Ekki má gleyma starfsemi LA bak við tjöldin en félagið rekur leiklistarskóla fyrir yngri kynslóðina og sinnir grasrótarstarfi sem er gífurlega mikilvægt. Brúðuleikhópurinn Handbendi með Gretu Clough er leiðandi listrænt afl á landsbyggðinni sem og óþrjótandi elja stjórnenda Act Alone á Suðureyri.
Síðastliðið leikár hefur sýnt fram á mikilvægi leikhúsgagnrýni sem vettvangur fyrir umræðu. Leikhúsgagnrýni hefur alveg horfið af sjónvarpsskjáum landsmanna og starfsumhverfi leikhúsgagnrýnenda takmarkaðist enn þá frekar þegar Fréttablaðið lagði upp laupana í vor. Þessi þróun er uggandi enda fagleg umfjöllun sviðslistunum nauðsynleg.
Kerfislæg launavandamál
Um þessar mundir stendur yfir endurskoðun á launaumhverfi sviðslistafólks hjá viðskipta- og menningarmálaráðuneytinu enda löngu kominn tími til. Fjölmargir gallar eru á núverandi kerfi sem verður að skoða og leiðrétta í samvinnu við sviðslistafólkið. Verkefnatengd laun takmarka getu sviðslistahópa til að starfa í lengri tíma, þróa aðferðir sínar og verkefni. Leikskáld fá alltof sjaldan viðeigandi laun til að sinna sínu starfi til lengri tíma sem orsakar brotthvarf úr stéttinni og á aðra miðla svo sem sjónvarp, kvikmyndir eða aðrar stöður í leikhúsunum.
Nýliðun er mikilvæg en nauðsynlegt er að styðja við hópa og listafólk sem starfað hafa í lengri tíma. Upphæðirnar eru sömuleiðis alltof litlar þannig að hópar og einstaklingar eru nauðbeygðir til að sækja í marga sjóði. Þessi kerfislægu vandamál standa í vegi fyrir framþróun sviðslista á Íslandi og verða vonandi leiðrétt.
Það sem koma skal …
Tilkynningar fyrir komandi leikár eru byrjaðar að detta inn og kannski stærstu fréttirnar hingað til að tvær stórleikkonur snúa aftur á leiksviðið eftir nokkra fjarveru. Margrét Vilhjálmsdóttir mun leika eitt aðalhlutverkið í Ást Fedru eftir Söruh Kane, leikstýrt af Kolfinnu Nikulásdóttur, og nýlega tilkynnti Leikfélag Reykjavíkur að Jóhanna Vigdís Arnardóttir taki þátt í söngleiknum Eitruð lítil pilla, sem er byggður á samnefndri plötu Alanis Morissette.
Yngstu leikhúsgestirnir fá líka eitthvað fyrir sinn snúð en Gísli Örn Garðarsson mun leikstýra nýrri sviðsútgáfu af hinni sívinsælu Disney kvikmynd Frozen, eða Frost eins og hún er kölluð á íslensku, í Þjóðleikhúsinu og Fíasól stekkur á svið í Borgarleikhúsinu í leikstjórn Þórunnar Örnu Kristjánsdóttur.
Leikhúsið er snúið aftur af fullum krafti en mikilvægt er að hlaupa ekki þráðbeint inn í gamla hugmyndafræði heldur að endurbyggja heim sem býður öll velkomin, skapa ásættanlegt launaumhverfi og vinna saman að framþróun sviðslista í landinu.
Athugasemdir