Ekkert getur vaxið endalaust. Jörðin okkar með sínum náttúrulegu auðlindum myndar lokað kerfi sem samfélögin og hagkerfið eru hluti af. Það eru meir en 50 ár síðan að vísindafólk í Rómarsamtökunum (The Club of Rome) vöruðu við alvarlegum afleiðingum hagvaxtar til langs tíma á náttúru og umhverfi1. En ekki var hlustað. Þessi dökka framtíðarspá er að verða að veruleika. Í dag þegar loftslagsváin er staðfest hefur umræða um hagkerfi og hagvöxt hafist að nýju.
Grænn hagvöxtur
Hingað til hafa oftast verið bein tengsl á milli aukins hagvaxtar og aukinnar losunar gróðurhúsalofttegunda. Þar sem flestum er orðið ljóst að við verðum að minnka losun gróðurhúsalofttegunda spratt sú hugmynd fram að rjúfa fylgni milli hagvaxtar og losunar. Þar með væri hægt að ná fram svokölluðum „grænum hagvexti“ og minnka losun2. Grunnurinn að þessu er að nota endurnýjanlega orkugjafa, auka nýtni í framleiðslu og neyslu, nota framleiðsluhætti sem losa minna og vörur sem hafa minni áhrif á umhverfið. Ríkisstjórn Íslands stefnir að grænum hagvexti eins og Jóhann Páll Jóhannsson, umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra kom m.a. inn á í Silfrinu annan júní s.l.
Mögnuð lausn eða tálsýn?
Hagvöxtur hefur lengi verið talinn lykillinn að velferð og því hljómar grænn hagvöxtur eins og kjörin leið í loftslagsaðgerðum. En er hann mögulegur? Fjölmargar rannsóknir3 á þessu sviði sýna fram á að það er ekki hægt að rjúfa fylgni milli hagvaxtar og losunar eða aukinnar auðlindanotkunar til langs tíma á hnattrænan hátt. Umhverfisstofnun Sameinuðu þjóðanna komst að þessari niðurstöðu árið 20174. Rannsókn eftir rannsókn sýnir fram á að það eru takmörk fyrir því hversu skilvirkt og hagkvæmt við getum nýtt náttúrulegar auðlindir og þegar farið er yfir þessi mörk þá mun hagvöxtur aftur auka auðlindanotkun og þar með einnig losun5.
Einnig þarf að taka tillit til svokallaðra „endurkastsáhrifa“ (Rebound Effects)6. Þau verða þegar ávinningur sem náðst hefur í nýtni og hagkvæmni er „étinn upp“ af aukinni neyslu og hagvexti. Ef við tökum heimilistæki sem dæmi þá hefur töluverð nýtni nást á síðustu áratugum og þau þurfa minna rafmagn. En á móti kemur að við eigum í dag miklu fleiri tæki sem eru oft skammlífari en áður.
Evrópusambandið hefur að undanförnu náð árangri í að minnka fylgni milli hagvaxtar og losunar gróðurhúsalofttegunda. Það er gleðiefni en einkennist af kolefnis-rörsýni7 þar sem einblínt er á gróðurhúsalofttegundir án þess að sjá samhengið við fleiri þætti. Þannig er hægt að minnka losun gróðurhúsalofttegunda en í staðinn krefst vöxturinn t.d. meira hráefnis og meiri landnotkunar sem bitnar á líffræðilegri fjölbreytni og heilbrigði vistkerfa. Það er nefnilega ekki bara bein fylgni milli aukins hagvaxtar og losunar heldur við vistsporið í heild. Losun gróðurhúsalofttegunda myndar núna um 60% af vistspori8.
Grænn hagvöxtur leysir ekki þann vanda að vestræn lönd hafa úthýst bæði ofnýtingu auðlinda og mengun til annarra landa. Slíkt gæti aukist enn meira9 þar sem grænn hagvöxtur krefst hráefna og landsvæða sem finnast í fátækari löndum. Það getur ekki verið stefna hins vestræna heims að fátækari lönd eigi að bera þann kostnað sem hlýst af aðgerðum til að minnka losun gróðurhúsalofttegunda hjá okkur.
Vandamálið er vöxturinn
Að sjálfsögðu er skref í rétta átt og nauðsynlegt að auka nýtni og hagkvæmni, nota tæknilausnir og minnka losun og auðlindanotkun á hverja framleiðslueiningu. Það þurfum við að gera. En við þurfum að gera meira. Vandamálið er vöxturinn og við getum verið með margar frábærar og hjálplegar tæknilegar lausnir en á endanum verður aukinn vöxtur alltaf á kostnað náttúrunnar.
„Á meðan kröfur um hagvöxt eru innifaldar í öllum kerfum okkar mun tilkoma annarra mælikvarða ekki duga til“
Hérlendis og víðar fara fram rannsóknir um að nota fleiri mælikvarða en hagvöxt til að mæla velgengni þjóðar. Velsældarvísar hafa verið innleiddir og eru mikilvæg skref í rétta átt. En á meðan kröfur um hagvöxt eru innifaldar í öllum kerfum okkar mun tilkoma annarra mælikvarða ekki duga til.
Í stað þess að stefna að endalausum hagvexti þarf þak á árlega losun, notkun auðlinda, myndun úrgangs og mengunar. Þakið þarf að lækka ár frá ári þar til að við erum innan þolmarka jarðar.
Því miður er enn óvinsælt að tala gegn kröfunni um endalausan hagvöxt, hvort sem hann er kallaður grænn eður ei. En til að geta komið okkur aftur inn í þolmarkahring jarðar verðum við að losa okkur frá hagvaxtarkröfunni. Og við í ríku löndunum verðum að byrja. Áherslur okkar eiga ekki að snúast um hvernig við getum haldið hagvextinum áfram heldur hvernig við getum tryggt gott líf fyrir alla. Margir virtir hagfræðingar hafa nú þegar hannað ný og bætt hagkerfi eins og Kleinuhringjahagkerfið10, Velsældarhagkerfið11, sósíalískt markaðshagkerfi, afvaxtarhagkerfi/Degrowth12 o.fl.
Hættum að einblína á hagkerfi sem gengur ekki upp, horfum fram á við og ræðum fyrir alvöru um raunhæfa valkosti sem geta komið okkur upp úr verstu afleiðingum loftslaghamfara og stuðlað að sjálfbærri þróun og almennri velferð.
Heimildir:
-
Meadows, Donella H. o.fl. (1972). The Limits To growth. Universe Books, New York. chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.donellameadows.org/wp-content/userfiles/Limits-to-Growth-digital-scan-version.pdf
-
Meran, Georg. (2023). Is green growth possible and even desirable in a spaceship economy? Ecological Economics, Volume 213. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0921800923002100
-
Hickel, Jason. (2018). Why growth can´t be green. https://www.jasonhickel.org/blog/2018/9/14/why-growth-cant-be-green
-
Ekins, Paul; Hughes, Nick o.fl. (2017). Resource Efficiency: Potential and economic implications. International Resource Panel Report. United Nations Environment Programme. chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.resourcepanel.org/sites/default/files/documents/document/media/resource_efficiency_report_march_2017_web_res.pdf
-
Ward, James D. O.fl. (2016). Is decoupling GDP growth from environmental impact possible? https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0164733
-
Umweltbundesamt. (2019). Rebound effects. https://www.umweltbundesamt.de/en/topics/waste-resources/economic-legal-dimensions-of-resource-conservation/rebound-effects
-
Konietzko, J. (2022). Moving beyond carbon tunnel vision with a sustainability data strategy. Cognizant. https://www.cognizant.com/us/en/insights/insights-blog/moving-beyond-carbon-tunnel-vision-with-a-sustainability-data-strategy-codex7121
-
Global Footprint Network. (e.d.). Climate Change. https://www.footprintnetwork.org/our-work/climate-change/
-
Ward, James o.fl. (2017). The decoupling delusion: rethinking growth and sustainability. The Conversation. https://theconversation.com/the-decoupling-delusion-rethinking-growth-and-sustainability-71996
-
Rakel Guðmundsdóttir. (2021). Mun kleinuhringurinn bjarga okkur? Kjarninn. https://kjarninn.is/skyring/mun-kleinuhringurinn-bjarga-okkur/
-
Kristín Vala Ragnarsdóttir. (2025). (Vel)sældarhagkerfi fyrir framtíðina. Heimildin. https://heimildin.is/grein/23304/
-
Hickel, Jason. (2018). Degrowth: A call for radical abundance. https://www.jasonhickel.org/blog/2018/10/27/degrowth-a-call-for-radical-abundance
Höfundur er fræðslustjóri og sérfræðingur í menntateymi hjá Landvernd
Jevons þversögnin lýsir því hvernig tækniframfarir, sem auka orkunýtni, geta í stað þess að draga úr heildarnotkun leitt til aukinnar orkunotkunar. Þegar notkun á tiltekinni orku- eða auðlind verður skilvirkari, lækkar kostnaður við að nota hana. Það hvetur til meiri notkunar, sem getur yfirgnæft sparnaðinn sem næst með betri nýtni. Þversögnin bendir þannig á að tækni ein og sér nægir ekki alltaf til að draga úr heildarnotkun auðlinda
Mannkynið verður að átta sig á því að eina lausnin er minni neysla á öllum sviðum. Jörðin er ekki blaðra sem blása má út eftir þörfum græðgi og endalausrar neysluhyggju. Það ætti að vera augljóst.