Rækjusjómenn höfðu lengi tekið eftir misdýpi innarlega í Geirþjófsfirði sem er einn af suðurfjörðum Arnarfjarðar. Í reglubundnum dýptarmælingum Árna Friðrikssonar, rannsóknarskips Hafrannsóknarstofnunar, í upphafi aldarinnar var ákveðið að undirlagi Guðmundar Bjarnasonar skipstjóra rannsóknarskipsins að mæla langt inn eftir Geirþjófsfirðinum. Í ljós kom að um miðbik fjarðarins var að finna holur í botnsetinu.
Þetta eru engar smávegis holur, sú stærsta er 280 metrar í þvermál og 20 metrar á dýpt. Botninn umhverfis holurnar er á rúmlega 70 metra dýpi. Þessar niðurstöður hafa vakið áhuga margra og ýmsar kenningar verið settar fram um uppruna þeirra. „Það voru einhver kvikindi þarna sem maður sá ekki almennilega, eitthvað sem var eldsnöggt að forða sér þegar komið var nálægt því,“ sagði Árni Kópsson kafari sem fór sumarið 2011 í skrímslarannsóknarleiðangur í Geirþjófsfjörð í Arnarfirði. Með í för var skrímslafræðingurinn Þorvaldur Friðriksson en hann safnar skrímslasögum og sagði í samtali við Fréttablaðið eftir leiðangurinn, sem Skrímslasetrið á Bíldudal stóð að, að margar þeirra væru tengdar svæðum í námunda við holurnar.
Árni sagði að afrakstur ferðarinnar renndi stoðum undir þá kenningu frekar en að afsanna hana. Í frétt Vísis voru raktar nokkrar skrímaslögur. Meðal slíkra sagna sem til eru úr Arnarfirði er frásögn frá fyrri hluta síðustu aldar af skrímsli sem gekk á land og gerði árás á bæinn Krók sem var æskuheimili Árna Friðrikssonar snemma á síðustu öld.
Árni varð síðar frumkvöðull í fiskifræðum á Íslandi og er skip Hafrannsóknastofnunar, sem kortlagði holurnar í upphafi aldarinnar, nefnt eftir honum. „En það eru ekki allar sögurnar svo gamlar, til dæmis er til tiltölulega nýleg frásögn af skrímsli með rautt fax sem sást þarna í Arnarfirðinum,” sagði nafni hans Kópsson við Fréttablaðið.
Og nú hefur svæðið verið rannsakað enn frekar og niðurstöður þeirrar rannsóknar eru birtar í nýjasta hefti Náttúrufræðingsins.
Ná niður á 97 metra dýpi
Köfunarþjónustan ehf., fyrirtæki í eigu Árna Kópssonar, kannaði holurnar nánar síðasta haust. Á dýptarkorti sem unnið var með fjölgeislamæli og setþykktarmæli, má sjá þrjár stórar holur og þrjár minni. Allt eru þetta holur sem Hafrannsóknarstofnun hafði einnig séð í sínum leiðangri fyrir tæpum aldarfjórðungi.
Botninn á mælingasvæðinu, sem er um miðbik fjarðarins, er nokkurn veginn sléttur á 69 til 74 metra dýpi, en holurnar ná niður á allt að 93 metra dýpi. Myndirnar gefa til kynna að hliðar holanna séu brattar og háar. Þegar kort Hafrannsóknarstofnunar og kort Köfunarþjónustunnar eru borin saman, segir í grein Náttúrufræðingsins, virðist ljóst að hrun hafi orðið eftir að Árni Friðriksson fór um svæðið árið 2002.
Setlögin á botni Geirþjófsfjarðar eru einkum talin hafa myndast við upphleðslu fínkornaðs framburðar frá landi eftir ísöld. Setið hefur, að því er segir í grein Náttúrufræðingsins, sléttað það landslag sem fyrir var og myndað flatan og tiltölulega sléttan botn í dýpri hluta fjarðarins. Holurnar dularfullu hafa síðan myndast í þessari setsléttu.
Vökvi, en hvaða vökvi?
„Hvað veldur því að holur grafast í stafla af setlögum á 70 metra dýpi í þröngum og kyrrum firði? Og hvað veldur því að gröfturinn virðist hafa átt sér stað eftir að setið hafði hlaðist upp á botninum? Spyrja höfundar greinarinnar, jarðfræðingarnir Kjartan Thors og Guðbjörn Margeirsson.
Ljóst virðist að vökvaflæði af einhverju tagi komi við sögu. En hvers kyns vökva? Þeir segja í grein sinni að erfitt sé að ímynda sér að hreyfingar sjávar í Geirþjófsfirði hafi á einhverjum tíma, seint á nútíma, byrjað að mynda hvirfla um miðbik fjarðarins, svo öfluga að þeir gætu borað sig niður í gegnum setið. Slíkir hvirflar hefðu að auki þurft að vera staðbundnir um langt skeið og á mörgum stöðum.
„Miklu líklegra er að vökvastreymi hafi borist upp í gegnum setið,“ skrifa þeir í niðurstöðum sínum. Slíkt streymi hefði komið fínkorna botnsetinu í sviflausn sem hefði borist burt með straumum, aðallega sjávarfallastraumum. Vökvinn hefði getað verið vatn, heitt eða kalt. „Hér verður ekki ráðist í hugsanlegar skýringar á vatnsuppsprettu á mörgum stöðum í miðjum Geirþjófsfirði,“ halda þeir áfram. Þess megi þó geta að heitt vatn finnst á nokkrum stöðum í nágrenninu. Til dæmis finnst það í Dufansdal, og einnig í Reykjarfirði, þar sem það er meðal annars notað í sundlaug. Þá nefna þeir einnig að við rannsóknarboranir í kalkþörungasetlög árið 2000 fékkst volgur kjarni af botni í vestanverðum Trostansfirði.
Helsta búsvæði skrímsla
Sú staðreynd að umtalsvert magn efnis hefur færst til í einni holunni bendi til þess að kerfið sé virkt. Ástæða hrunsins í og við holuna gæti hafa verið sú að ný uppspretta vökva hafi myndast við brún holunnar sem fyrir var. Hringlaga jaðar hrunsvæðisins gæti hafa orsakast af uppsprettu í miðjum „hringnum“.
„Hér að framan er leitað að þekktum náttúrulegum öflum sem gætu skýrt myndun holnanna í Geirþjófsfirði,“ skrifa þeir Kjartan og Guðbjörn að endingu. „Skylt er þó að nefna að svæðið um miðbik Geirþjófsfjarðar má telja helsta búsvæði skrímsla á landinu (Þorvaldur Friðriksson, munnl. uppl.), og því verður ekki fullyrt með algjörri vissu að myndun holnanna sé tengd „náttúrulegum“ ferlum.“
Athugasemdir (1)