Ættu Færeyingar að taka sér fullt sjálfstæði og stofna lýðveldi eins og Íslendingar gerðu 1944, eða ættu þeir að láta sér duga enn um sinn heimastjórnina sem þeir fengu 1948? 

Færeyska þjóðin hefur löngum verið þverklofin í málinu og er enn. Niðurstaðan er óbreytt stjórnarskipan frá 1948. 

Grænland er annað mál. Þar ríkir nú einhugur meðal stjórnmálaflokka á þingi um að stofna sjálfstætt ríki með varðveizlu grænlenzkrar tungu og menningar og sjálfbæra stjórn náttúruauðlinda í þágu grænlenzku þjóðarinnar að leiðarljósi. 

Forsagan í Færeyjum

Tveim árum eftir lýðveldisstofnunina á Þingvöllum 1944 héldu Færeyingar þjóðaratkvæðagreiðslu um sambandsslit við Dani. Fyrirmyndin frá Þingvöllum var skýr. Þetta var 14. september 1946. Meirihluti kjósenda (50,7%) greiddi atkvæði með sambandsslitum. Nánar tiltekið sögðu 48,7% já, 47,2% sögðu nei, og 4,1% sátu hjá eða greiddu ógild atkvæði. Lögþingið hlaut að virða úrslit atkvæðagreiðslunnar og gerði það. Færeyjar lýstu yfir sjálfstæði fjórum dögum síðar, 18. september 1946. Það var stór dagur. 

Ekki voru þó allir á eitt sáttir. Sambandsmenn voru þá sem nú andvígir sjálfstæði. Þeir höfðu orðið undir í þjóðaratkvæðagreiðslunni og héldu því fram að ekki þyrfti að virða úrslit hennar. Þeir báru meðal annars því við að auðir seðlar og ógildir voru 4,1% af heildinni. Þeir eignuðu sér auðu seðlana. 

Danska stjórnin ógilti sjálfstæðisyfirlýsinguna tveim dögum síðar, 20. september. Kóngurinn sendi lögþingið heim 24. september. Kosið var að nýju til þings 8. nóvember, og fengu þá þeir flokkar sem höfðu mælt gegn sambandsslitum meirihluta atkvæða. Í framhaldinu veittu Danir Færeyingum heimastjórn 30. marz 1948.

Æ síðan hafa skoðanir Færeyinga á sjálfstæðismálinu skipzt í tvö horn. Tökum færeyska fjórflokkinn. Sambandsmenn og jafnaðarmenn eru hlynntir óbreyttu sambandi við Danmörku, en Fólkaflokkurinn og Þjóðveldisflokkurinn vilja lýsa yfir fullu sjálfstæði líkt og Íslendingar gerðu 1944. Afstaða þriggja annarra minni flokka á lögþinginu skiptir minna máli. Færeyskum sjálfstæðissinnum líður mörgum eins og fulltíða fólki sem er meinað að flytja úr foreldrahúsum og stofna eigið heimili. 

Ný stjórnarskrá

Hraðspólum nú fram til hrunsins í Færeyjum 1989–1993, hruns sem var svo djúpt að landsframleiðsla Færeyja dróst saman um þriðjung líkt og gerðist í Sovétríkjunum á sama tíma, borið saman við innan við 10% samdrátt landsframleiðslu á Íslandi eftir hrunið 2008. Fimmti hver Færeyingur flúði land eftir hrunið þar, en helmingur hinna brottfluttu skilaði sér heim aftur nokkru síðar. 

Svo djúpt hrun hlaut að kalla á viðbrögð. Færeyingar réðust í ýmsar mikilvægar umbætur, breyttu landinu í eitt kjördæmi 2008 til að draga úr hrepparíg, hægðu á fjárstreymi frá dönskum skattgreiðendum til Færeyja, hertu ákvæði laga um ráðherraábyrgð sem eftirleiðis knúðu ráðherra hvað eftir annað til afsagnar vegna spillingar, tóku fyrir setu ráðherra á lögþinginu og ýmislegt annað. 

Í þessu andrúmslofti gagngerra umbóta gerðist einnig það að Færeyingar ákváðu 1998 að setja sér stjórnarskrá, enda hafa þeir aldrei gert dönsku stjórnarskrána að sinni eigin. Þeir fóru þó aðra leið en Íslendingar. Fulltrúar stjórnmálaflokka voru ásamt fáeinum lögfræðingum og tveim fræðimönnum skipaðir í nefnd sem lagði frumvarp sitt að nýrri stjórnarskrá fyrir lögþingið í Þórshöfn 2006. Þar hefur frumvarpið legið síðan. Fólkinu í landinu var haldið utan við málið. Þjóðaratkvæðagreiðslu um frumvarpið var lofað 2010 og aftur 2018 en hvorugt heitið var efnt. Ýmsar þingskipaðar nefndir hafa legið yfir frumvarpinu án þess að ljúka málinu líkt og raunin hefur verið hér heima. 

Þótt almenningur í Færeyjum hafi ekki verið hafður með í ráðum við samningu frumvarpsins var það prýðisgott í upphafi. Auðlindaákvæðið var til fyrirmyndar, enda var því ætlað að tryggja að þjóðin eigi auðlindirnar, taki gjald fyrir afnot þeirra eða tryggi öllum jafnan aðgang að þeim og umgengni við auðlindir og umhverfi verði að vera sjálfbær. Færeyska auðlindaákvæðið var ein mikilvægasta fyrirmyndin að auðlindaákvæðinu í nýju íslenzku stjórnarskránni frá 2011–2013. Önnur fyrirmynd var sótt ekki bara til Bandaríkjanna heldur einnig til Færeyja: aðfaraorðin sem eru hjartahrein viljayfirlýsing um hvers konar land við viljum byggja. 

Nýja færeyska stjórnarskráin liggur á strandstað af svipuðum ástæðum og nýja stjórnarskráin hér heima. Færeyskir útvegsmenn mega ekki til þess hugsa að færeyska þjóðin eigi fiskinn í sjónum samkvæmt stjórnarskrá og þess vegna tóku þeir eða erindrekar þeirra orðin „eign þjóðarinnar“ út úr textanum og settu „eign landsins“ inn í staðinn, ruglingslegt orðalag í hátt við það sem embættismenn forsætisráðuneytisins hér heima hafa ítrekað reynt að troða inn í íslenzka textann eins og til að gleðja ólígarkana. Sú skoðun er raunar einnig uppi í Færeyjum að ekki sé í þessu viðfangi við útvegsmenn að sakast; sé svo, þá liggur sökin hjá dómgreindarlausum lögfræðingum. Við bætist að danska stjórnin lagðist gegn færeyska frumvarpinu með þeim rökum að frumvarpið gerði ráð fyrir sambandsslitum við Dani. En það var einber fyrirsláttur enda hefði enginn vandi verið að bæta einni málsgrein inn í textann til að tryggja að hann samrýmdist hvort heldur óbreyttu sambandi við Danmörku eða sambandsslitum. 

Brennandi spurningar

Færeyingar spyrja nú enn: Getum við staðið á eigin fótum? Hvaða ályktanir getum við dregið af reynslu Íslendinga sem sjálfstæðrar þjóðar? 

Færeyingar telja nú 49 þúsund manns. Íslendingar voru 127 þúsund 1944. Fólksfjöldatölur eru þó ekkert aðalatriði. Tvær sjálfstæðar Evrópuþjóðir eru nú mannfærri en Færeyjar: Liechtenstein (38 þúsund) og San Marínó (34).  Fólksfæð þarf ekki að vera frágangssök. Meiru skiptir að landsframleiðsla Færeyja nú er helmingi meiri en landsframleiðsla Íslands var 1944. Færeyingum hefur vaxið fiskur um hrygg. 

Hitt skiptir þó mestu að Færeyjar eru ævagömul og glæsileg menningarþjóð með eigin tungu ægifagra, bókmenntir og listir, eldgamalt þjóðþing (já, eldra en Alþingi!) og margt fleira sem sem gerir þjóð að þjóð. Trúlega ættu Færeyingar meira að segja Nóbelsverðlaunahafa eins og Íslendingar hefði þjóðskáldið William Heinesen ekki beðizt undan verðlaununum 1981 með þeim rökum að hann hefði skrifað á dönsku og Færeyingum væri því ekki nægur sómi sýndur í bókum hans. Hún er því skiljanleg afstaða þeirra Færeyinga sem kjósa helzt að stofna lýðveldi eins og við gerðum 1944 með varðveizlu færeyskrar tungu og menningar og sjálfbæra stjórn náttúruauðlinda í þágu færeysku þjóðarinnar að leiðarljósi. 

Stendur einhæfni færeysks efnahagslífs með hefðbundinni ofuráherzlu á sjávarútveg í vegi fyrir sjálfstæði? Svo þarf ekki að vera gæti Færeyingar þess að skjóta fleiri og styrkari stoðum undir efnahagslíf sitt, til dæmis með því að laða fleiri ferðamenn að landinu og uppfæra efnahagslífið til nánara fylgilags við nútímann. Færeyingar þyrftu einnig að gæta þess að halda samskiptum sínum við ESB í góðu horfi, meðal annars með föstu gengi færeysku krónunnar gagnvart evrunni svo sem verið hefur frá því evran var tekin upp um árþúsundamótin 2000. Það vill gleymast að Færeyjar eru evruland, sem afhjúpar hversu fráleit hún er sú skoðun sem oft heyrist fleygt á Íslandi að hagsmunir sjávarútvegsins útheimti sveigjanlegt gengi krónunnar. 

Hliðstæð rök eiga við um Katalóníu og Skotland þar sem sjálfstæðissinnar leggja ríka áherzlu á að þeim sé allsendis óhætt á eigin fótum þar eð Katalónar myndu vilja vera áfram í ESB með evrunni og öllu saman og Skotar telja sig sitja eftir með sárt ennið eftir að Englendingar drógu þá nauðuga út úr ESB 2016. Skotar vilja aftur inn í sambandið.

Enn spyrja Færeyingar: Sjá einhverjir á Íslandi eftir því að hafa sagt skilið við Dani 1944? Svarið er sárafáir, sýnist mér. 

Íslendingar hlutu að taka sér sjálfstæði og stofna lýðveldi við fyrstu hentugleika eins og sambandslagasamningurinn frá 1918 gerði ráð fyrir. Eina álitamálið sem kom upp snerist um tímasetninguna 1944 þegar Danmörk var enn undir járnhæl Hitlers og gat því enga aðild átt að sambandsslitunum við Ísland. Reynsla Færeyinga af framferði danska kóngsins eftir þjóðaratkvæðagreiðsluna í Færeyjum 1946 kann að vekja spurningar um hvort kóngurinn hefði með líku lagi reynt að standa í vegi fyrir lýðveldisstofnun á Íslandi um líkt leyti, en það verður að teljast ólíklegt í ljósi sambandslagasamningsins og skiptir ekki lengur máli. Færeyingar höfðu enga hliðstæða hlíf. Íslendingar stóðu með pálmann í höndunum og tóku miklum framförum í mörgum greinum þótt margt hafi einnig orkað tvímælis eins og hrunið 2008 vitnar um ásamt ýmsu öðru. 

Verðbólga

Spinnum þráðinn áfram. Hvernig hefði Íslandi farnazt hefði af einhverjum ástæðum ekki getað orðið af lýðveldisstofnuninni 1944 eða síðar? Spurningin er að sönnu fráleit því óbreytt samband við Dani kom ekki til álita. Næstum enginn vildi óbreytt samband við dönsku krúnuna. 

Eitt vitum við samt. Hefðum við eins og Færeyingar haldið óbreyttu sambandi við dönsku krónuna, föstu gengi frá 1938, það er ein íslenzk króna á hverja danska krónu, þá stæðum við ekki nú í þeim sporum að íslenzka krónan hefur tapað 99,95% af verðgildi sínu gagnvart dönsku krónunni frá 1938. Svipað gerðist þegar Nígería tók sér sjálfstæði frá Bretum 1960. Síðan þá hefur gengi naírunnar, nígeríska gjaldmiðilisins, gagnvart sterlingspundinu lækkað um 99,5%, næstum jafnmikið og íslenzka krónan hefur lækkað gagnvart dönsku krónunni. Við hefðum þá með öðrum orðum getað komizt hjá allri verðbólgunni. 

En lýðveldisstofnunin var mikilvægari en verðbólgan. Færeyingar hafa aldrei þurft að glíma við verðbólgu þar eð Danir sjá um færeysk peningamál og kunna tökin. Taki Færeyingar sér sjálfstæði þurfa þeir að gæta þess að gera ekki sömu villur og Íslendingar gerðu í peningamálum enda ættu þeir nú að vera orðnir vanir evrunni eftir að hafa notað hana óbeint í 22 ár með góðum árangri. 

Verðbólga og gengi skipta máli. Myndin sýnir þróun landsframleiðslu á mann í Færeyjum og á Íslandi frá 1998 til 2020 samkvæmt gögnum Alþjóðabankans. Þróunin er tiltölulega slétt og felld í Færeyjum þrátt fyrir einhæfni atvinnulífsins þar. Svo er stöðugu gengi að mestu leyti fyrir að þakka. Þróunin gengur til samanburðar á með rykkjum og skrykkjum á Íslandi þar eð gengi krónunnar fellur með brauki og bramli með reglulegu millibili. Myndin sýnir einnig að landsframleiðslan á mann á Íslandi var minni 2020 en 2007. 

Færeyjar og Ísland: Landsframleiðsla á mann 1998-2020
(Bandaríkjadalir á verðlagi hvers árs)

Heimild: Alþjóðabankinn.