Þessi færsla er rúmlega 2 mánaða gömul.

Skópu Gyðingar nútímann?


Fræg er sú kenning Max Webers að kapítalisminn hafi orðið til sem óætluð afleiðing af mótmælendatrú.

Annar þýskur fræðimaður, Werner Sombart,  skrifaði mikinn doðrant um Gyðinga og efnahagslífið, Die Juden und das Wirtschaftsleben.

Gyðingarnir skópu nútíma kapítalisma, staðhæfði hann og  var þó ekki Gyðingur (fremur hið gagnstæða, hann snerist á sveif með Hitler 1933).

Hann benti á að Gyðingar hefði ekki fengið að vera með í handverksgildum miðalda.  Það hafi verið  lán í óláni, því þeir tóku þá að versla með kapítalískum hætti, óbundnir af reglum gildanna um hámarksverð o.s.frv.

 Einnig hefðu hirðgyðingarnir (þ. die Hofjuden) leikið mikilvægt hlutverk við sköpun kapítalismans. Hirðgyðingarnir voru viðskiptamenn sem lánuðu aðalsmönnum og konungum peninga og uppskáru fyrir vikið stöðu við konungshirðir, sumir voru aðlaðir.

Ástæðan fyrir því að Gyðingar stunduðu lánastarfsemi var sú að lengi var þeim bannað að eiga jarðir og stunda ýmis störf en þeir gátu veitt lán með vöxtum. Kristnum mönnum var bannað að taka vexti, múslimum reyndar líka, Gyðingum ekki.  

Ekki skal lagður dómur á hvort kenning Sombarts er sönn. En athyglisverð er hún. Er ekki líklegast að kapítalisminn eigi sér margar rætur, sumar kannski hjá Gyðingum, aðrar í mótmælendatrú, þær þriðju í tækniþróun? 

Gyðingar og menning

Heimsmynd nútímans er að  ekki óverulegu leyti  sköpuð af Gyðingum. Eðlisfræðingar á borð við Albert Einstein, Niels Bohr (sem reyndar var bara hálfur Gyðingur), Max Born   og Ernst Schrödinger áttu þátt í að bylta  heimsmynd eðlisfræðinnar, þriðjungur allra nóbelshafa er af Gyðingakyni (nefna ber að all nokkur fjöldi þessara megineðlisfræðinga voru ekki Gyðingar, t.d. Werner Heisenberg og Max Planck).

Segja má að eðlisfræðingar af Gyðingaættum hafi skapað kjarnorkusprengjuna og kjarnorkuverin. Reyndar með drjúgri aðstoð eðlisfræðinga sem ekki voru Gyðingar, t.d. Enrico Fermi. 

Heimspekingar á borð við Ludwig Wittgenstein, Jacques Derrida  og Saul Kripke áttu mikinn þátt í að breyta heimsmynd heimspekinnar (aftur vantaði ekki aðstoð fræðimanna  sem ekki voru Gyðingar, t.d. Bertrand Russell og Martin Heidegger).

Noam Chomsky hefur haft mikil áhrif á málvísindi, sálfræði, heimspeki og pólitíska umræðu. Karl Marx hefur verið áhrifamikill í  pólitík og stjórnmálaumræðu, Sigmund Freud á sýn okkar á manninn.

Ekki skortir snjalla rithöfunda af Gyðingaættum, Franz Kafka og Marcel Proust voru meðal forsprakka nýstefnu í bókmenntum. Gyðingurinn Arnold Schönberg skóp nýja gerð tónlistar, tólftónamúsik og þar með nýstefnutónlist.

Það er einna helst í myndlist og óperusöng sem Gyðingar hafa ekki átt marga listamenn í fremstu röð. Lengi var myndlist ekki stunduð meðal þeirra af trúarlegum ástæðum en það breyttist á síðustu öld, þá komu fram myndlistamenn á borð við Marc Chagall.

Merkilegt nokk hafa Gyðingar verið mjög áhrifamiklir í skemmtanaiðnaðnum. Kvikmyndaverin í Hollywood voru flest stofnuð af Gyðingum, þeir ráða enn miklu þar í borg.  

Helstu teiknimynda-ofurhetjurnar voru skapaðar af Gyðingum, Shuster og Siegel Súpermann, Finger og Kane Batman, Lee Falk skugga (the phantom), og Stan Lee Köngulóarmanninn.

Án Brian Epsteins hefðu Bítlarnir kannski aldrei orðið svona frægir og áhrifamiklir. Í ofan á lag stóðu fjórir piltar af Gyðingaættum fyrir Woodstock-tónleikunum.

Meðan ég man: Jólalagið White Christmas var samið af Gyðingi, einnig Lili Marleen sem nasistaherinn kyrjaði á stríðsárunum síðari.

Og dægurlagasöngkonan Olivia Newton-John var barnabarn Max Born, nóbelshafa í eðlisfræði og Gyðings. 

Hæfileikar og hatur

Hvernig stendur á þessu? Eru Gyðingar hæfileikameiri en aðrir hópar manna? Skyldi vera tilviljun að meira en þriðjungur allra heimsmeistara í skák eru Gyðingar?

 Þetta kann að einhverju leyti að vera áskapað, alla vega standa Austur-Gyðingarnir (Ashkenasim)  sig betur á greindarprófum en annarra ættflokka kvikindi.

En frammistaða á greindarprófum segir ekkert um uppruna greindar, hvort hún er ásköpuð og/eða áunnin (þess utan mæla slík próf ekki sköpunargáfu og standa því vart undir nafni).

Alltént er gömul hefð hjá Gyðingum fyrir virðingu fyrir lærdómi, þegar í forneskju var Gyðingapiltum gert að læra að lesa til að geta stautað sig fram úr helgiritum. Á tímum þegar almenningur víðast hvar var ólæs. 

Þess utan  drekka þeir lítið, það er tiltölulega lítið um alkóhólisma meðal Gyðinga, sumir telja það meðfætt. Meðal goyim (ekki-Gyðinga)  er ekki óalgengt að hæfileikafólk eyðileggi sig með drykkjuskap og dópi, slíkt er fátítt meðal Gyðinga.

Hverrar  rótar er Gyðingahatrið? Eitt fyrir sig er hið trúarlega Gyðingahatur, kristnir menn töldu margir hverjir að Gyðingar bæru ábyrgð á dauða Jesúsar. Annað er hið ekki-trúarlega Gyðingahatur, t.d. hið  kynþáttabundna Gyðingahatur nasista.

Fyrir utan allt annað sem er að hinu nasíska Gyðingahatri þá er ekkert sem bendir til kynþáttalegs hreinklega meðal Gyðinga. Rannsóknir sýna að þeir hafa blandast þeim þjóðum sem þeir bjuggu með þótt finna megi vissa genetíska fasta, ættaða frá landinu helga. 

Öfund hefur sjálfsagt leikið mikið hlutverk, Gyðingarnir voru oft andlegir afrekamenn og slyngir viðskiptamenn.

Önnur ástæða kann að vera sú að þeir voru ekki auðflokkanlegir. Franski heimspekingurinn Michel Foucault hélt því fram að  á upplýsingaröld (hann talar um klassíska skeiðið) hafi  Vesturlandabúar gerst flokkunarlega þenkjandi. Allt og allir áttu að vera flokkanleg(ir)  í gefin flokk, t.d. trúflokk eða þjóð.

Foucault nefnir ekki Gyðingahatur en ég spyr:  Gyðingar voru ekki bara trúflokkur og tæpast þjóð en höfðu einkenni beggja.  Getur verið að þeir hafi með því  truflað  flokkunarkerfin, kristnum Vesturlandabúum til armæðu og leiðinda?

Hráskinnaleikur örlaganna er slíkur að Gyðingar hafa skapað mörg þeirra vopna sem notuð hafa verið gegn þeim. Fyrst skal fræg talin kristnin, í nafni hennar hefur ótölulegur fjöldi Gyðinga verið myrtur.

 Bæta má við að Isak Bashevis Singer segir í skáldsögu sinni Þrællinn að járnsmiðir Gyðinga hafi smíðað sverðin sem kósakkarnir notuðu til að drepa þá og trúbræður þeirra.

Um þetta  skal ekki dæmt en víst er um að Gyðingurinn Fritz Haber fann upp cyklon B, eiturgasið sem nasistar notuðu til að drepa Gyðinga í milljónatali.

Lokaorð

Margt bendir til þess að nútímahagkerfi og menning eigi sér ýmsar gyðinglegar rætur. Gyðingar hafa verið afreksmenn (afrekarar?) á mörgum sviðum, kannski verið öfundaðir þess vegna. Einnig rekast þeir illa í flokka. 

P.S. Í augnablikinu er óljóst hvort framhald verður á þessum bloggskrifum eftir sameiningu Kjarnans og Stundarinnar. Ljúki þeim skrifum vil ég nota tækifærið til að þakka lesendum samfylgdina.

 

Athugasemdir (3)

Skráðu þig inn til að skrifa athugasemd eða kjósa.
  • SVS
    Stefán Valdemar Snævarr skrifaði
    Ég bætti ýmsu við og gerði staðhæfingar mínar hófstilltari, þær voru ögn öfgakenndar.
    0
  • KEG
    Kristján Einar Gíslason skrifaði
    Við verðum að trúa því að hinn bragðvísi heimsandi tryggi okkur lesendum áframhaldandi skrif þín Stefán.
    0
    • SVS
      Stefán Valdemar Snævarr skrifaði
      Svo virðist vera, honum er ekki alls varnað!!
      0
Allar athugasemdir eru ábyrgð á þeirra sem þær skrifa. Heimildin áskilur sér rétt til að fjarlægja ærumeiðandi og óviðeigandi athugasemdir. Hægt er að láta vita af athugasemdum með því að smella á Tilkynna.

Mest lesið á blogginu

Sverrir Norland
1
Blogg

Sverrir Norland

Að kulna eða ekki kulna

Í morg­un vakn­aði ég og var eitt­hvað lufsu­leg­ur. Ég fatt­aði strax að ég var kom­inn með kuln­un. Þeg­ar ég hafði drukk­ið einn kaffi­bolla fatt­aði ég hins veg­ar að ég hafði rang­greint mig með kuln­un. Ég var ekki með kuln­un. Þeg­ar ég hafði rok­ið af stað á fyrsta fund dags­ins og var að læsa reið­hjól­inu mínu við staur hafði ég hins...

Nýtt efni

Ísland séð með napolísku sjónarhorni
Valerio Gargiulo
Pistill

Valerio Gargiulo

Ís­land séð með na­polísku sjón­ar­horni

Val­er­io Gargiu­lo skrif­ar um hvernig það er að vera út­lend­ing­ur sem finnst hann vera Ís­lend­ing­ur.
Laxeldiskvótinn sem ríkið gefur í Seyðisfirði er 7 til 10 milljarða virði
FréttirLaxeldi

Lax­eldisk­vót­inn sem rík­ið gef­ur í Seyð­is­firði er 7 til 10 millj­arða virði

Ís­lenska rík­ið sel­ur ekki lax­eldisk­vóta, líkt og til dæm­is Nor­eg­ur ger­ir. Fyr­ir vik­ið fá eig­end­ur lax­eld­is­fyr­ir­tækj­anna gef­ins verð­mæti sem ganga svo kaup­um og söl­um á Ís­landi og í Nor­egi fyr­ir há­ar fjár­hæð­ir. Harð­ar deil­ur standa nú um fyr­ir­hug­að lax­eldi í Seyð­is­firði þar sem Jens Garð­ar Helga­son er á öðr­um vængn­um og Guð­rún Bene­dikta Svavars­dótt­ir á hinum.
„Mannkyninu stafar alltaf ógn af mannkyninu“
Viðtal

„Mann­kyn­inu staf­ar alltaf ógn af mann­kyn­inu“

Spenn­andi og já­kvæð­ar fram­far­ir eru að eiga sér stað í heimi gervi­greind­ar líkt og mállíkan­ið GPT-4, nýj­asta af­urð gervi­greind­ar­fyr­ir­tæk­is­ins OpenAI, sýn­ir, en það kann meira að segja ís­lensku. Katla Ás­geirs­dótt­ir, við­skipta­þró­un­ar­stjóri mál­tæknifyr­ir­tæk­is­ins Mið­eind­ar, seg­ir það fara eft­ir því hvernig við not­um gervi­greind­ina hvort ein­hverj­um stafi ógn af henni.
Bergur Ebbi
Bergur Ebbi
Kjaftæði

Bergur Ebbi

Hraði!

Berg­ur Ebbi ræð­ir um hrað­ann í sam­fé­lag­inu. Hann spyr spurn­inga um hvort sú hug­mynd að hrað­inn sé meiri í dag en í gamla daga byggi á skyn­villu.
Martröðin rættist í paradís fyrir fötluð börn
Viðtal

Mar­tröð­in rætt­ist í para­dís fyr­ir fötl­uð börn

Í Reykja­dal eru rekn­ar sum­ar­búð­ir fyr­ir fötl­uð börn, þar sem „ekk­ert er ómögu­legt og æv­in­týr­in lát­in ger­ast“. Níu ára stelpa, sem var þar síð­asta sum­ar, lýsti um tíma áhuga á að fara aft­ur, en for­eldr­ar henn­ar voru hik­andi. Það sat í þeim hvernig meint kyn­ferð­is­brot starfs­manns gagn­vart stúlk­unni var með­höndl­að síð­asta sum­ar, ekki síst hvernig lög­reglu­rann­sókn var spillt. Og nú, þeg­ar nær dreg­ur sumri, vill hún ekki leng­ur fara.
Metfjöldi inflúensugreininga frá áramótum
Fréttir

Met­fjöldi in­flú­ensu­grein­inga frá ára­mót­um

Um­gangspest­irn­ar eru enn að leika fólk grátt en skarlats­sótt­in hef­ur gef­ið eft­ir.
Af málamyndalýðræði og þjóðaröryggi
AðsentLaxeldi

Af mála­mynda­lýð­ræði og þjóðarör­yggi

Þrír af for­svars­mönn­um nátt­úru­vernd­ar­sam­tak­anna VÁ, sem berj­ast fyr­ir því að koma í veg fyr­ir að fyr­ir­tæk­ið Ice Fish Farm hefji sjókvía­eldi í Seyð­is­firði, skrifa op­ið bréf til Sig­urð­ar Inga Jó­hanns­son­ar inn­viða­ráð­herra. Mik­ill meiri­hluti íbúa á Seyð­is­firði vill ekki þetta lax­eldi en mál­ið er ekki í hönd­um þeirra leng­ur. Þau Bene­dikta Guð­rún Svavars­dótt­ir, Magnús Guð­munds­son og Sig­finn­ur Mika­els­son biðla til Sig­urð­ar Inga að koma þeim til að­stoð­ar.
Páll Vilhjálmsson dæmdur fyrir ærumeiðingar
Fréttir

Páll Vil­hjálms­son dæmd­ur fyr­ir ærumeið­ing­ar

Hér­aðs­dóm­ur sak­felldi Pál Vil­hjálms­son fyr­ir að hafa í bloggi sínu far­ið með ærumeið­andi að­drótt­an­ir um blaða­menn. Voru bæði um­mæl­in sem Páli var stefnt fyr­ir ómerkt.
Úr núll í þrjár – Konur bætast við í stjórn SFS
Fréttir

Úr núll í þrjár – Kon­ur bæt­ast við í stjórn SFS

Sam­tök fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi voru harð­lega gagn­rýnd í fyrra fyr­ir að hafa ein­ung­is karla í stjórn sam­tak­anna. Á að­al­fundi í morg­un bætt­ust við þrjár kon­ur en 20 eru í stjórn með for­manni.
Róttækur hugsjónaflokkur verður að borgaralegum valdaflokki
Greining

Rót­tæk­ur hug­sjóna­flokk­ur verð­ur að borg­ara­leg­um valda­flokki

Vinstri græn hafa á síð­ustu fimm og hálfu ári tap­að trausti og trú­verð­ug­leika, gef­ið af­slátt af mörg­um helstu stefnu­mál­um sín­um og var­ið hegð­un og að­gerð­ir sem flokk­ur­inn tal­aði áð­ur skýrt á móti. Sam­hliða hef­ur rót­tækt fólk úr gras­rót­inni yf­ir­gef­ið Vinstri græn, kjós­enda­hóp­ur­inn breyst, hratt geng­ið á póli­tíska inn­eign Katrín­ar Jak­obs­dótt­ur og fylgi flokks­ins hrun­ið. Þetta er fórn­ar­kostn­að­ur þess að kom­ast að völd­um með áð­ur yf­ir­lýst­um póli­tísk­um and­stæð­ing­um sín­um.
Ánægja kjósenda VG með ríkisstjórnina eykst
Fréttir

Ánægja kjós­enda VG með rík­is­stjórn­ina eykst

Óánægja með störf rík­is­stjórn­ar Katrín­ar Jak­obs­dótt­ur hef­ur ekki mælst meiri frá kosn­ing­um. Karl­ar eru mun óánægð­ari en kon­ur og höf­uð­borg­ar­bú­ar eru óánægð­ari en íbú­ar á lands­byggð­inni.
Í lopapeysu á toppnum – Vinstri græn brýna sverðin
Greining

Í lopa­peysu á toppn­um – Vinstri græn brýna sverð­in

Lands­fund­ur Vinstri grænna, eins kon­ar árs­há­tíð flokks­ins, var sett­ur í skugga slæmra fylgisk­ann­ana og sam­þykkt út­lend­inga­frum­varps­ins. Við sögu koma stafaf­ura, breyt­inga­skeið­ið og söng­lag­ið „Það gæti ver­ið verra“. Blaða­mað­ur Heim­ild­ar­inn­ar var á staðn­um.