Átök Ísraels og Írans halda áfram og leiðtogar í alþjóðasamfélaginu hafa áhyggjur af því að þau muni stigmagnast á næstu dögum. 

„Þessi maður á alls ekki að halda áfram að vera til,“ sagði varnarmálaráðherra Ísraels, Israel Katz, um æðsta leiðtoga Írans, Ayatollah Ali Khamenei, eftir að Íran gerði árás á spítala og íbúðarhús í Tel Aviv.  

Ali Khamenei hefur varað við því að hernaðaríhlutun Bandaríkjanna myndi hafa „óafturkræfar afleiðingar.“

Bandaríski herinn hefur nú ráðist á þrjú kjarnorkuver í Íran. Bandaríkjaforseti, Donald Trump, sagði í ávarpi í gær að árásirnar væru „stórkostlegur hernaðarárangur.“ 

Alþjóðakjarnorkumálastofnun, IAEA, heldur neyðarfund í dag vegna stöðunnar.

Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir hvetur til diplómatískra leiða.

Heimildin tók saman átökin síðustu daga og skoðaði samband Ísraels og Írans – sem hefur verið stormasamt í áratugi. 

Linnulausar árásir 

Föstudaginn 13. júní réðst Ísrael á Íran í aðgerð titlaðri Operation Rising Lion. Netanyahu gaf í skyn að markmið Ísraels með árásunum væri að hindra kjarnorkuógn sem stafaði af írönskum stjórnvöldum og bætti við að herferð Ísraels gæti einnig leitt til stjórnarskipta. Í árásum Ísraels þennan dag létust hundruðir, þar á meðal lykilfólk í íranska hernum og vísindafólk en einnig óbreyttir borgarar. Mikil eyðilegging varð á hernaðarlega mikilvægum innviðum, þar á meðal kjarnorkuinnviðum.   

Í kjölfarið svaraði Íran í sömu mynt með árásum á hernarðarinnviði Ísraela. Ísrael sagði að flestar sprengjurnar hefðu ekki náð skotmörkum sínum en Ísrael er með mjög sterkt varnarkerfi sem er kallað járnhvelfingin eða Iron Dome. 

Á sunnudaginn fyrir viku lýstu Hútar því yfir að þeir hefðu gert árásir á borgina Jaffa í Ísrael og voru því fyrstu bandamenn Írans til þess að lýsa yfir þátttöku í átökunum.

Sama dag höfðu Íran og Bandaríkin áætlað samningaviðræður um kjarnorku en írönsk yfirvöld hættu við samningaviðræðurnar og sögðust ekki geta sinnt þeim á meðan á árásunum stæði.

Á mánudag greindi ríkin tvö á um það hversu mikið af flaugum Írans hafa komist í gegnum Ísraelska varnarkerfið. Íran sagðist hafa náð flestum skotmörkum sínum en Ísrael sagði að einungis sjö af hundrað flaugum hefði komist í gegnum varnarkerfi ríkisins. Íran sagði einnig frá því að það hefði handtekið fjölda ísraelska njósnara. 

Á þriðjudag greindi Ísrael frá því að ísraelsher hefði ráðið yfirmann hersveita Írans af dögum, Ali Shadmani, en hann hafði gengt embættinu í fjóra daga. 

Á miðvikudag greindu mannréttindasamtök í Íran frá því að loftárásir Ísrael hefðu kostað að minnsta kosti 585 manns lífið og sært 1.326. Íranir hafa ekki uppfært tölur látinna síðan á mánudaginn en þá höfðu 224 verið drepnir.  Samkvæmt íranska ríkinu er tala látinna sem kom út í gær um 430 og eru 3.500 særð.

Á laugardag réðst Bandaríkjaher á kjarnorkuinnviði Írana. Íranir svöruðu fyrir sig með árásum á Ísrael.

Átökin halda áfram og virðast vera að stigmagnast. Leiðtogar út um allan heim hafa hvatt til diplómatískra lausna. Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, utanríkisráðherra, var í viðtali í Morgunútvarpinu á Rás 2 föstudagsmorgun þar sem hún brýndi að Ísraelar færu að alþjóðalögum en sagði að Íranir valdi einna mestu óöryggi á Mið-Austurlöndum. Hún hvetur til diplómatískra leiða svo að átöknum linni. 

Diplómatík vék fyrir hervaldi

Donald Trump sagðist ætla að verja tveimur vikum í diplómatískar aðgerðir gegn Íran áður en að Bandaríkin mundu hefja árásir á ríkið. Öflugar hersveitir í Írak sem eru studdar af Íran hafa lýst því yfir að þær muni ráðast á bandarísk hersvæði ef að Bandaríkin ætli sér að taka þátt í átökunum.

Annar tónn hefur nú verið kveðinn og hefur Bandaríkjaher ráðist á kjarnorkuverin Fordow, Natanz og Isfahan í Íran. Í gær sagði Trump að aðgerðirnar hefðu verið „stórkostlegur hernaðarárangur.“ Einnig kallaði hann Íran „eineltissegg Mið-Austurlanda“ og sagði ríkið þurfa að efna til friðar. Hótaði Trump frekari árásum ef Íran myndi ekki gefast upp. 

Bandaríkin eru dyggur stuðningsmaður Ísrael í deilunum en Trump hefur sagt að leiðtogi Írans, Ali Khamenei, yrði „auðvelt skotmark“ fyrir bandaríska hermenn. Í yfirlýsingu á Truth Social sagði forsetinn: „Við ætlum ekki að taka hann út (drepa hann!), allavega ekki í bili ... Þolinmæði okkar er á þrotum.“ Umræðan vestanhafs hefur ekki einungis snúist um það að koma í veg fyrir kjarnorkuáætlun Írana heldur í raun að breyta stjórnarháttum þar í landi.

Trump hefur einnig lýst því yfir að Íran megi ekki eignast kjarnorkuvopn og tekur undir yfirlýsingar Netanyahu um að árásirnar 13. júní hafi verið fyrirbyggjandi aðgerðir til þess að koma í veg fyrir kjarnorkuvopnasmíði Írana. 

Bandaríkin hafa lengi haft mikil ítök á Mið-Austurlöndum og átt í stormasömu sambandi við Íran. Hér verður farið stuttlega yfir sögu. Árið 1953 aðstoðuðu bandaríska og breska leyniþjónustan við valdarán í Íran og steyptu forsætisráðherra ríkisins, Mohammed Mossadeq, af stóli. Í kjölfarið tók við keisarastjórn Mohammad Reza Pahlavi. Stjórnin reiddi sig á stuðning Bandaríkjanna en hann var óvinsæll á meðal almennings í Íran. Honum var steypt af stóli árið 1979 í írönsku byltingunni. Í kjölfarið tók við íslömsk klerkastjórn undir handleiðslu Ayatollah Khomeini en klerkastjórnin hefur verið við lýði allar götur síðan. 

Sama ár og klerkastjórnin tók við héldu íranskir stúdentar starfsfólk bandarísk sendiráðsins í Teheran í gíslingu og var síðustu gíslunum ekki sleppt fyrr en 444 dögum síðar. Á þessum tíma höfðu Bandaríkin ekki viljað framselja Pahlavi til Írans og óttuðust mörg þar í landi að Bandaríkin væru að skipuleggja nýtt valdarán. Sagt hefur verið að gíslatakan styrkti stöðu klerkaveldisins. Bandaríkin og Íran hafa síðan þá einungis átt í óvinasambandi.

Kjarnorkuáætlanir á Mið-Austurlöndum

Íranir hafa ekki gengist við því að þeir séu að þróa kjarnorkuvopn en Alþjóðakjarnorkumálastofnunin eða IAEA –  sem fylgist með ríkjum sem samþykkt hafa samning um að dreifa ekki kjarnavopnum – hefur haft efasemdir um áætlanir Írans. IAEA fylgist einungis með ríkjum sem hafa skrifað undir samninginn. Ísrael er ekki þar á meðal og því er ekkert eftirlit með kjarnavopnum ríkisins. 

Forstjóri IAEA, Rafael Grossi, sagði á fimmtudag að sönnunargögn sem hefði verið safnað um kjarnorkuáætlun Írans gæti „varla verið grundvöllur fyrir hernaðaraðgerðum.“ Hann vísar þá til þess að Ísrael hafi í kjölfar fyrstu loftárása sinna á Íran bent á nýlega skýrslu IAEA. Hún greindi frá því að Íran auðgi úran í meira magn en önnur lönd án kjarnorkuvopnaáætlana. Slíkt brýtur gegn samningi um að dreifa ekki kjarnavopnum. Enn fremur sagði Gross að ekki væru merki um „kerfisbundna áætlun í Íran til að framleiða kjarnorkuvopn.“

David Ben Gurion, fyrsti forsætisráðherra Ísrael kom á laggirnar þróun kjarnorkuvopna í Ísrael um miðjan sjötta áratuginn. Hlaut áætlunin aðstoðar franskra yfirvalda. Mikil leynd hefur verið síðastliðna áratugi um kjarnorkuvopnaáætlun Ísraela og í raun hafa Ísraelar aldrei staðfest eða neitað því að eiga kjarnorkuvopn. Í viðtali árið 2011 var Netanyahu spurður hvort hann gæti staðfest að Ísrael ætti ekki kjarnorkuvopn. Hann svaraði: „Það er stefna okkar. Að vera ekki fyrst til að koma kjarnorkuvopnum fyrir á Mið-Austurlöndum.“

Ísrael og Íran lengi átt í erjum

Ísrael og Íran hafa staðið í illum deilum í áratugi sem má rekja til íslömsku byltingunar árið 1979. Eftir að íslamska klerkastjórnin tók í stjórnartaumana hafa ríkin slitið öllum diplómatískum tengslum. Íranska ríkið viðurkennir ekki tilverurétt Ísraels og segir Palestínu eina lögmæta valdið á svæðinu. 

Árið 1982 réðst Ísrael á Líbanon. Í kjölfarið aðstoðuðu Íranir við að koma vígasamtökunum Hezbollah á fót og lánuðu vígasamtökunum fjármagn og veittu herþjálfun. Írönsk yfirvöld hafa einnig fjármagnað Hamas á Gasasvæðinu, sveitir Húta í Jemen og annarra vígahópa í Írak og á Sýrlandi, samkvæmt bandaríska utanríkisráðuneytinu.

Eftir að Ísrael hóf árásir á Gasa í október 2023, hefur ísraelski herinn drepið stóran hluta af æðstu stjórnendum samtakanna, jafnframt því að ráðast á Hezbollah og á skotmörk Húta. 

Í apríl 2024 gerði Ísrael árás á Íran og í kjölfarið urðu átök ríkjanna á milli en þeim lauk í október síðastliðinn. Árásir hófust aftur núna 13. júní eins og áður segir.

Árásir áfram á Gasa

Ísrael hefur haldið áfram með árásir sínar á Gasa eftir að átökin við Íran hófust. Hundruðir Palestínumanna hafa verið drepnir undanfarna daga, þar á meðal tugir sem leituðu aðstoðar. Fjölskyldur urðu fyrir sprengjum í flóttamannatjöldum.

Einnig hefur Ísrael sakað Íran um stríðsglæpi eftir að írönskum eldflaugum var skotið á sjúkrahús í suðurhluta Ísraels. Í Gasa hefur ísraelski herinn eyðilagt nánast öll sjúkrahúsin á svæðinu. Ísraelsk árás skemmdi spítala í Íran á miðvikudag. 

Ísland styður ekki kjarnorkuvopnabann

Árið 2017 samþykktu 122 aðildarríki Sameinuðu þjóðanna að banna meðal annars notkun, hótanir um notkun, þróun, framleiðslu, eignarhald og birgðasöfnun kjarnorkuvopna. Samningur heitir Samningur Sameinuðu þjóðanna um bann við kjarnorkuvopnum og hafa nú 94 ríki skrifað undir og 73 þeirra hafa fullgilt hann. Einungis tvö ríki í Evrópu hafa undirritað og fullgilt samninginn: Írland og Austurríki.

Þannig hefur Ísland ekki undirritað samninginn. Á vef The International Campaign to Abolish Nuclear Weapons – stofnunar sem hlaut friðarverðlaun Nóbels árið 2017 – er Ísland skráð sem Kjarnorkuvopna-stuðningsaðili. Ástæða Íslands fyrir því að skrifa ekki undir samninginn hefur hingað til verið byggð á því að ríkið sé skuldbundið NATO. Í könnun frá árinu 2021 á vegum YouGov kom fram að 86 prósent Íslendinga væru hlynntir því að Ísland skrifaði undir samninginn.