Er starfsmenn Skipulagsstofnunar voru að vinna að áliti sínu á umhverfismatsskýrslu um áformaða metan- og vetnisframleiðslu á Reykjanesi spurðu þeir framkvæmdaaðilann hvort hann vildi halda áfram með ferlið „eins og ekkert hefði í skorist“ eða doka við og setja málið „í biðstöðu þar til málin hafa skýrst“.

Þetta var í lok nóvember. Öflug jarðskjálftahrina hafði staðið frá því í október og aðeins nokkrum dögum áður en stofnunin sendi fyrirspurnina hafði verið tekin sú ákvörðun að rýma Grindavíkurbæ. Sagði starfsmaður stofnunarinnar að „vegna atburða við Svartsengi og Grindavík“ væri „ástæða til að hugleiða hvort og þá hvernig tilhögun framkvæmdarinnar breytist vegna breyttra aðstæðna“.

Svar barst sama dag. „Afstaða framkvæmdaaðila er sú að halda málinu áfram eins og áætlað var. Ef aðstæður breytast seinna þá myndum við takast á við það og þá hvaða leiðir væru fýsilegar og hverjar yrðu fyrir valinu.“ Að óbreyttu væri vilji ráðgjafa og framkvæmdaaðila sá að ljúka umhverfismati fyrir áramót.

Og það var gert. Rétt fyrir jól gaf Skipulagsstofnun út álit sitt á umhverfismatsskýrslunni. Nordur PTX Reykjanes, fyrirtækið sem áformar byggingu metan- og vetnisverksmiðju í þeim tilgangi að framleiða rafeldsneyti til útflutnings, er þar með einu skrefi nær því að geta hafið framkvæmdir. Ef allt væri eðlilegt.

En allt er ekki eðlilegt.

Aðeins þremur dögum áður en Skipulagsstofnun gaf út álit sitt hófst eldgos í Sundhnúksgígaröðinni. Því lauk fljótt en mikið landris hófst þegar í stað við Svartsengi, þaðan sem til stendur að flytja helsta hráefnið, koltvísýring, til framleiðslunnar með neðanjarðarleiðslu að auðlindagarði Reykjanesvirkjunar þar sem sjálf verksmiðjan yrði byggð. Einnig hefur komið til greina að byggja gashreinsistöð verksmiðjunnar við Svartsengi þótt aðalvalkostur fyrirtækisins sé að hafa hana í auðlindagarðinum við Reykjanesvirkjun.

„Afstaða framkvæmdaaðila er óbreytt frá því sem fram kemur í svörum til Skipulagsstofnunar,“ sagði fulltrúi Nordur PTX í svari við fyrirspurn Heimildarinnar þann 10. janúar. „Líkur á jarðhræringum og eldsumbrotum á Reykjanesskaga hafa legið fyrir frá upphafi verkefnisins og verður undirbúningi þess haldið áfram samkvæmt áætlun og að teknu tilliti til þeirrar áhættu,“ sagði enn fremur í svarinu.

Varnargarðar voru reistir með hraði umhverfis virkjun HS Orku í Svartsengi til að freista þess að verja hana hraunrennsli ef til enn eins eldgossins á þessum slóðum kæmi.

Og þeirri framkvæmd var ekki lokið er jörðin opnaðist enn á ný. Að morgni sunnudagsins 14. janúar hófst eldgos suðaustan við Hagafell, í  innan við 3 kílómetra fjarlægð frá orkuverinu í Svartsengi.

Fimm eldgos hafa orðið á Reykjanesskaga á þremur árum og telja margir vísindamenn að eldgosatímabil, sem gæti staðið í nokkra áratugi, sé hafið. Að Reykjanesskaginn sé „vaknaður“ af 800 ára blundi. Síðasta gostímabil varði í nær þrjár aldir. Á skaganum eru fimm eldstöðvakerfi sem þó eru samtengd. Þau hafa yfirleitt ekki verið virk samtímis heldur hefur gosvirkni flust á milli þeirra eitt af öðru. Vestasta kerfið er kennt við Reykjanesið sjálft og það austasta við Hengil.

Í upphafi viku spurði Heimildin Nordur PTX aftur hvort áformin hefðu breyst í ljósi enn eins eldgossins þar sem gossprungur opnuðust á tveimur stöðum, mikil gliðnun mældist í Grindavík og fjallið Þorbjörn færðist um 20 sentímetra á nokkrum klukkustundum. „Svör þeirra eru óbreytt frá síðustu viku“, var svarið. Sem sagt: Áfram verður haldið með undirbúning verksmiðjunnar.

En hvað er það nákvæmlega sem Nordur PTX Reykjanes ehf., sem er í eigu svissnesks félags, hyggst gera og hvar?

Í jarðvarmavirkjuninni í Svartsengi verður til það sem kallast afgas og er ríkt af koldíoxíði (CO2). Koldíoxíð er gróðurhúsalofttegund og til mikils er að vinna að lágmarka slíkan útblástur á heimsvísu í þeirri viðleitni að stemma stigu við áhrifum manna á loftslag jarðar. Það sem Nordur PTX vill gera er að nýta afgasið til framleiðslu á fljótandi metangasi sem aftur yrði nýtt sem rafeldsneyti á mörkuðum erlendis. Íslensk mengun (CO2), íslensk orka og íslenskt vatn yrði með þessum hætti flutt úr landi til að draga úr mengun annars staðar.

Gasið yrði, samkvæmt aðalvalkosti fyrirtækisins, flutt með neðanjarðarlögn frá Svartsengi að iðnaðarsvæði við Reykjanesvirkjun sem er vestarlega á Reykjanesskaga. Þar yrði reist verksmiðja  sem þyrfti 56 MW afl til að framleiða gastegundirnar metan og vetni. Sú orka á að koma úr virkjunum HS Orku í nágrenninu.

Fyrirtækið leggur fram fleiri valkosti í mati sínu á umhverfisáhrifum, m.a. að gashreinsistöð verksmiðjunnar verði byggð í Svartsengi en ekki við Reykjanesvirkjun og að meðhöndlað gas verði flutt þaðan og til verksmiðjunnar eftir neðanjarðarlögn eða í flutningabílum.

Forsendubreytingar

„Ekki er hægt að neita því að nýlegar jarðhræringar á Reykjanesi munu hafa áhrif á hvernig lagt er mat á einstaka matsþætti umhverfismatsins,“ sagði í umsögn Náttúrufræðistofnunar Íslands. „Nú þegar er nær öruggt að forsendubreytingar hafi orðið á skipulagi framkvæmdarinnar vegna jarðhræringanna og almennt mat jarðvísindamanna að hafið sé nýtt eldsumbrotatímabil á Reykjanesskaga sem getið staðið yfir í tugi ára.“

Stofnunin benti einnig á að ekki væri nóg að mannvirki verksmiðjunnar myndu standast jarðskjálfta heldur þurfi að taka tillit til gliðnunar og jarðsigs sem tengst hafa ítrekað jarðhræringum síðustu missera. „Þó Reykjanessvæðið sé eldvirkt svæði sé talið einstaklega ólíklegt að hraun komi upp beint undir verksmiðjunni eða þá að hraun renni þar yfir“, sagði í svörum Nordur PTX.

ReykjaneseldarEldstöðvakerfin á Reykjanesi gjósa yfirleitt ekki samtímis en sagan segir okkur að þau tengist og gjósi eitt af öðru þegar gostímabil ganga yfir á 900-800 ára fresti.

Mynd: ÍSOR

Náttúruverndarsamtök Suðvesturlands bentu í sinni umsögn á að vissulega ætlaði fyrirtækið sér að nýta koldíoxíð til framleiðslunnar sem í dag færi óhindrað út í andrúmsloftið frá Svartsengi. En í staðinn yrði framleitt metan sem sé margfalt sterkari gróðurhúsalofttegund. „Ef slys yrði og metan læki út í andrúmsloftið væri skaðinn fljótt meiri en ávinningurinn.“

Nordur PTX segir að útbúin hafi verið viðbragðsáætlun sem farið yrði eftir ef náttúruvá ógnaði öryggi á lóð verksmiðjunnar, sér í lagi vegna sprengifimra efna. Með þeim aðgerðum séu eld- og sprengifim efni að mestu leyti fjarlægð úr verksmiðjunni og öryggi starfsmanna tryggt.

Tímabil eldvirkni er hafið

Umhverfisstofnun sagði í umsögn sinni mikilvægt að gera grein fyrir áhrifum mögulegs hraunrennslis á hina áformuðu gaslögn „í ljósi yfirstandandi atburða á Reykjanesi“.

Framkvæmdaaðili svaraði þessu á þann hátt að engin umhverfisleg áhætta fælist í því ef gas frá Svartsengi kæmist ekki til verksmiðjunnar, aðeins rekstrarleg. Þá væri mögulega unnt að nýta afgas frá Reykjanesvirkjun í staðinn þótt slíkt væri kostnaðarsamt og myndi draga úr framleiðslu.

„Ítrekuð eldgos, jarðskjálftar og kvikuhlaup sem urðu til þess að rýma þurfti Grindavíkurbæ þann 11. nóvember sl. eru afgerandi áminning um virkni svæðisins“, sagði í áliti Skipulagsstofnunar sem gefið var út í lok desember. „Tímabil eldvirkni er hafið en engin leið er að spá fyrir um hversu lengi það stendur eða hvar virknin verði mest eða hvort og þá hvar gosefni berist til yfirborðs þegar jörð skelfur.“

Jarðhræringarnar kunni að leiða til þess að Nordur PTX þurfi að breyta tilhögun framkvæmdarinnar á einhvern máta og minnir stofnunin á að þá gæti fyrirtækið þurft að gera nýtt mat á umhverfisáhrifum.