Hvort er meira ögrandi að ganga inn í herbergi þar sem allt er á rúi og stúi eða herbergi þar sem allt er í röð og reglu? Ef til vill er það jafn spennandi, það fer eftir því hverju er leitað að og hvert sjónarhornið er. Verkefnið í herbergi óreiðunnar er að skapa reglu og verkefnið í herbergi reglunnar að koma af stað líflegri og skapandi óreiðu. Verst eða dapurlegast er að gera ekki neitt, sætta sig við óregluna eða ganga möglunarlaust inn í regluverk annarra. Best er að vekja aðra til umhugsunar og valda nokkrum usla en þó ævinlega án ofbeldis. Mótmæli eru fagnaðarefni í lýðræðisríki.

Lýðræði

Það á að vera heillandi verkefni að grafast fyrir um hlutina, afhjúpa goðsagnir, sjá í gegnum glerið og skapa nýja þekkingu og samfélag byggt á gagnsæi og heiðarleika. Það er þó ekki heiglum hent eða auðvelt að vera öflugur borgari því eitt af hlutverkunum er að standa vörð um lýðræðið, almannaheill, og farsælar leikreglur. Koma auga á hættur sem steðja að jöfnuði og mannréttindum og mótmæla yfirgangi, ofstæki og siðleysi. 

Gagnrýnir borgarar hafa illan bifur á hugsunarlausu líferni, sjálftöku, lygum og undanskotum. Öflugir borgarar sem láta sig samfélagið varða, vilja bæta það og finna til réttlátrar reiði gagnvart kúgun og óréttlæti. Þau finna knýjandi þörf til að mótmæla ef þau telja að ofríki fárra einstaklinga ásamt andvaraleysi eða hlýðni fjöldans muni koma í veg fyrir réttlátt samfélag. 

Upplýstir borgarar krefjast sanngirni því greinarmunur er gerður á röngu og réttu og ráð gert fyrir að allir njóti sömu mannréttinda og virðingar. Öflugir borgarar vinna gegn misrétti, ekki aðeins í orðum heldur einnig í verki.

Hugrekki

Kraftmikil borgaravitund getur viðhaldið jafnrétti, friði og bræðra- og systralagi og dregið úr hættu á félags- og efnahagslegu óréttlæti. Gott hjartalag er vissulega mikilsvert en til að yfirgefa breiðgötuna og ganga fáfarna hliðargötu þarf meira til. Hugrekki, andspyrnu, mótmæli, endurskoðun,  hugsjón og annað göngulag.  

Borgarinn beitir gagnrýnni hugsun því það er heppileg aðferð og í henni felst efi um það sem er – en um leið leit að traustri forsendu til að byggja á. Efi um það sem oftast er sagt, efi um venjur og félagslega arfleið, felur jafnframt í sér von um eitthvað annað. Von um að fólk og samfélag fái blómstrað án spillingar.

Gagnrýninn borgari hefur hugrekki til að mótmæla þegar þess er þörf

Áður fyrr var verkefnið fyrst og fremst að læra að taka þátt í samfélaginu, að verða fullgildur þegn og kunna að vera með. Núna felst verkefnið ekki síst í því að vera gagnrýninn borgari sem efast og vill koma í veg fyrir mistök og tryggja að næsta kynslóð fái einnig að njóta gæða lífsins. Gagnrýnir borgarar kunna skil á mannréttindum, eru læsir á samtímann og þora að mótmæla þegar þess er þörf.

Fjallað er um gagnrýna borgara og kröftuga borgaravitund í bókinni Hugskot – skamm-, fram- og víðsýni (2016) eftir Friðbjörgu Ingimarsdóttur og Gunnar Hersvein. Þar stendur meðal annars „Við mótmælum því sem ofbýður okkur, við mótmælum þegar eyðileggja á það sem við erum stolt af eða berum virðingu fyrir.“ (bls. 193).