Á einum stað í nýju bókinni, Hnífur, segir Salman Rushdie frá fyrstu „endurhæfingu“ sinni af fjórum á lífsleiðinni, þegar hann varð að fara gegnum spegilinn til að „enduruppgötva og endurgera – betrumbæta – sjálfan mig í öðrum veruleika og leika nýtt hlutverk í heiminum“. Hann lýsir því hvernig hann hafi þá fyrst öðlast sjálfsþekkingu og dómgreind þegar hann komst áleiðis með aðra skáldsögu sína, Miðnæturbörn, „bók þar sem ég reyndi að endurheimta ekki bara Indland heldur sjálfan mig“.

Indland öðlast nýja rödd í skáldskap

Sagt hefur verið að með Miðnæturbörnum (Midnight Children, 1981) hafi Indland öðlast nýja rödd í skáldskap. Í stað þeirrar settlegu myndar af landinu sem hafði áður birst í skáldsögum kom nú fram höfundur sem tók sér fyrir hendur að lýsa því í óendanlegum margbreytileika þess með fjölskrúðugu tungutaki í kraftmiklum frásögnum sem mynduðu eina iðandi og margslungna heild. Sagan gerist í Bombay og þar koma við sögu helstu atburðir í sögu landsins eftir að það fékk sjálfstæði. Sögumaðurinn er eitt af 1001 barni sem fæddist fyrsta klukkutímann sem landið var sjálfstætt 15. ágúst árið 1947. Tvö af þessum börnum fæðast á sama fæðingarheimilinu á slaginu á miðnætti og er annað komið af fátæklingum, hitt af auðmönnum. En börnunum er víxlað. Það barnið sem er af múslimskum aðalsættum lendir í höndum götusöngvara sem skírir hann Shiva, en auðmannafjölskyldan fær fátæklinginn með gúrkunefið sem er hálfur Englendingur og hálfur hindúi og skírir hann Saleem. Þeir Shiva og Saleem (sögumaðurinn) búa því við ólíkt atlæti og verða síðar svarnir fjendur.

Besta breska skáldsaga aldarfjórðungsins

Rushdie beitti hér aðferðum sem Gabriel Garcia Marquez hafði innleitt í skáldsögu sinni Hundrað ára einsemd og kenndar hafa verið við töfraraunsæi. Saleem fær dag einn höfuðhögg og uppgötvar að hann býr yfir fjarskyggni. Frá níu ára aldri getur hann blandað sér í líf annarra að vild, séð í gegnum veggi, uppgötvað öll leyndarmál. Hann kemst að því að öll miðnæturbörnin búa yfir yfirnáttúrulegum hæfileikum og hann dreymir um að nýta alla þessa hæfileika í þágu landsins. En vegna þess að þau ógna valdhöfum með hæfileikum sínum snúast þeir gegn þeim. Þannig felur sagan í sér snarpa gagnrýni á þróun indversks samfélags. Hún fékk afar góðar viðtökur og aflaði höfundi sínum heimsfrægðar. Rushdie hlaut hin eftirsóttu Booker-verðlaun fyrir hana og síðar var bætt um betur með öðrum sérstökum Booker-verðlaunum fyrir bestu bresku skáldsögu aldarfjórðungsins.

Blygðunarefni í einkalífi

Næsta skáldsaga Rushdies, Blygðun (Shame, 1983, enn óþýdd á íslensku), var háðsádeila um íslamska einræðisríkið Pakistan sem höfundur lýsti sem „eins konar nútímaævintýri“. Þetta er litrík saga af fjölskyldum þeirra Raza Hyder hershöfðingja og verðandi einræðisherra og glaumgosans Iskanders Harappa, auðugs landeiganda. Sá fyrrnefndi er augljóslega byggður á Zia ul-Haq, en hinn síðarnefndi á Ali Bhutto sem var forsætisráðherra áður en ul-Haq steypti honum af stóli. Sagan lýsir lygilegum pólitískum atburðum sem þó eru byggðir á sögulegum staðreyndum. Grunnþema bókarinnar er skömm og heiður sem uppspretta ofbeldis. Sæmdin er ein af æðstu hugsjónum í samfélögum þar sem aldagömul siðalögmál hafa meira vægi í lífi fólks en á Vesturlöndum. Blygðunarefni í einkalífi leiða hér til valdaráns og blóðsúthellinga.

Söngvar Satans

Í Hnífnum segir Rushdie frá því að um tíma hafi honum fundist Söngvar Satans (The Satanic Verses, 1988) ekki vera ein bók heldur þrjár. „Ein bók um þorpsbúana sem gengu í sjóinn, önnur um efnið tengt fæðingu trúarbragða og þriðja og lengri bók um suðurasíska innflytjendur í London samtímans.“ Síðar hafi hann áttað sig á því að allar sögurnar væru kaflar í lífi erkiengilsins Gabríel og séð að þetta var ein bók. „Og aðalsöguhetjan átti að heita Gibreel Farishta. Gibreel, Gabríel, og Farishta, engill.“ Í upphafi sögunnar hertaka hryðjuverkamenn farþegaþotu á leið frá Indlandi til Englands og hún springur í tætlur í loftinu yfir Ermarsundi. Það kraftaverk gerist að tveir farþeganna svífa hægt niður og komast upp á Englandsströnd. Annar þeirra er fræg indversk kvikmyndastjarna, Gibreel Farishta, en hinn, Saladin Chamcha, starfar við að lesa inn á útvarps- og sjónvarpsefni í Englandi, þúsund radda maður sem líka er Indverji en ákafur aðdáandi enskrar menningar. Fljótlega eftir landgönguna kemur í ljós að þeir hafa ummyndast í fallinu. Gibreel virðist hafa fengið geislabaug, en á Saladin vaxa horn og klaufir. Þetta veldur þeim að vonum miklum erfiðleikum þegar til London er komið. Sjálfsmyndin skaddast og þeir lenda í kostulegum útistöðum við umhverfi sitt. Dregin er upp skopleg mynd af hlutskipti innflytjenda sem standa mitt á milli tveggja menningarheima og enskur veruleiki er framandgerður á margvíslegan máta. Gibreel hefur glatað trúnni og það er tómarúm í tilveru hans, en á hann sækja martraðarkenndir guðlastsdraumar um nafna hans Gabríel erkiengil og spámanninn Magún. Goðsögulegir og fjarrænir draumar hans fleyga frásögnina svo að úr verður skáldverk í mörgum lögum þar sem hugmyndaauðgi, fyndni og sagnagleði höfundarins nýtur sín vel.

Lítil bók eftir líflátsdóm

Eftir að hafa fengið á sig líflátsdóm bókstafstrúarklerka í Íran vegna Söngva Satans skrifaði Rushdie litla bók, Harún og sagnahafið (Haroun and the Sea of Stories, 1990), skemmtilegt ævintýri um baráttuna gegn þeim illu öflum sem ætla að menga sjálfa uppsprettu frásagnanna, sagnahafið. Eins og efnið gefur tilefni til geymir sagan ófáar vangaveltur um skáldskapinn og stöðu hans í heiminum en er jafnframt enn ein rósin í hnappagati sagnameistarans Rushdie.

Í smiðju Günthers Grass

Næsta stóra skáldsagan var Hinsta andvarp márans (The Moor‘s Last Sigh, 1995), um nútímafjölskyldu sem á rætur að rekja til portúgalskra kaupmanna sem settust að í borginni Cochin á sunnanverðu Indlandi í fyrndinni. Hér gengur Rushdie í smiðju Günthers Grass sem fann upp á því í skáldsögu sinni Blikktrommunni að láta sögumann sinn hætta að vaxa. Sögumaðurinn í þessari bók Rushdie, Moraes Zogoiby, kallaður Mári, er hins vegar með þeim ósköpum gerður að eldast helmingi hraðar en aðrir menn, enda er engu líkara en sagan þeytist áfram á tvöföldum hraða. Eftir að hafa flúið land vegna fólskuverka situr Moraes í stofufangelsi í höll geðsjúklings á Spáni og ritar sögu ættar sinnar á 20. öld sem fléttast saman við sögu af miklum glæpum og stórfelldri spillingu í indverskum stjórnmálum. Í bakgrunni kallast á við nútímaviðburði sagan af því þegar márar og gyðingar voru forðum flæmdir frá Spáni.

Flókinn póstmódernískur heimur

Hin mikla skáldsaga Jörðin undir fótum hennar (The Ground Beneath Her Feet, 1999) fjallar um rokktónlistarmenn sem verða að heimsstjörnum, en hún byggir jafnframt á sögninni af hinum forna söngvara Orfeifi og Evridís ástkonu hans sem hann reyndi að sækja aftur úr ríki dauðra. Eins og í fyrri verkum Rushdie rekur hver dramatíski viðburðurinn annan og nútímaatburðir kallast á við fornar sagnir. Höfundur bregður upp mynd af flóknum póstmódernískum heimi þar sem allt virðist renna saman, ekkert er eins og það sýnist í fyrstu og enginn sannleikur er endanlegur. Myndhverfing þessa ástands er jörðin sem skelfur og gleypir aðra aðalsöguhetjuna Vínu að lokum. Hún er syrgð um allan heim en tónlistin lifir áfram.

Sjö óþýddar skáldsögur

Síðan hefur Rushdie sent frá sér sjö skáldsögur en engin þeirra hefur enn verið þýdd á íslensku. Nefna má Trúðinn Shalimar (Shalimar the Clown, 2005) sem fjallar um Kasmír og geymir vangaveltur um hvað það er sem leiðir menn til hryðjuverka. Quichotte (2019) færir Don Kíkóta Cervantesar inn í bandarískt nútímasamfélag. Sigurborgin (Victory City, 2023) er mikil söguleg skáldsaga sem gerist á Indlandi fyrr á öldum. Hún skartar kvenpersónu í aðalhlutverki sem býr yfir yfirnáttúrulegum hæfileikum, ríkir yfir stórveldi og nær 247 ára aldri.

Þá eru ótaldar tvær merkilegar sjálfsævisögulegar bækur, Joseph Anton (2012), sem fjallar um árin þegar Rushdie fór huldu höfði í Englandi í kjölfar fatwa-dómsins, og Hnífur (Knife, 2024), sem hann skrifaði um hnífstunguárásina árið 2022 og nú er komin út í íslenskri þýðingu.