Fjármálaráðherra átti í vök að verjast á Alþingi þegar umræða um einkavæðingu Íslandsbanka fór fram. Nokkrir þingmenn stjórnarandstöðunnar vörpuðu fram eðlilegum spurningum um fyrirkomulag og forsendur einkavæðingarinnar sem fjármálaráðherra svaraði einungis með ásökunum um hugmyndafræðilegar öfgar þeirra, en líkti sjálfur íslenska bankakerfinu við það norður-kóreska og kínverska! Heilbrigðum efa og skynsamri varkárni var þannig svarað með öfgafullum upphrópunum. Gagnrýnin hugsun var afgreidd sem kommúnismi. Þrátt fyrir allt sem þjóðin gekk í gegnum í fjármálhruninu 2008 fyrir tilverknað Sjálfstæðisflokksins, þykir núverandi formanni hans boðlegt að bjóða almenningi upp á trumpíska frasa þegar grundvöllur íslenska fjármálakerfisins er til umræðu. Hann veitti engin hughreystandi svör um forsendur einkavæðingarinnar, bara upphrópanir um hugmyndafræðilega yfirburði sína. Fjármálaráðherra hagaði sér því miður eins og bráðlátur bardagamaður, en ekki sá vandvirki sáttasemjara sem þjóðin þarf nú á að halda til að treysta sér í aðra einkavæðingu bankakerfisins undir forystu Sjálfstæðisflokksins.

Ráðherrar og þingmenn stjórnarflokkanna virðast allir þeirrar skoðunar að nú eigi að hefja einkavæðingu Íslandsbanka og vísa í stjórnarsáttmálann þess efnis. Skoðum þess vegna hvað segir um boðaða einkavæðingu í sáttmálanum. Þar segir vissulega að leita eigi leiða til að draga úr eignarhaldi ríkisins á fjármálafyrirtækjum. En það er ekki allt og sumt. Fyrst segir í sáttmálanum: „Sátt þarf að ríkja um fyrirkomulag fjármálakerfisins til framtíðar.“ Síðar segir í sama kafla: „Eignarhald á kerfislega mikilvægum fjármálastofnunum verður að vera gagnsætt. … Mikilvægt að dregið sé úr áhættu óskyldra þátta í starfsemi fjármálafyrirtækja“. Það slær mann óneitanlega að ríkisstjórnin virðist einungis ætla að efna það eitt sem segir um einkavæðinguna í sáttmálanum en ekki hitt sem fjallar um sátt, gagnsæi og áhættu óskyldra rekstrarþátta. Nýleg könnun sýnir að 56% almennings er andvígur einkavæðingu Íslandsbanka en innan við fjórðungur fylgjandi. Í könnun sem stjórnvöld létu sjálf gera haustið 2018 sögðust 61% vera jákvæð fyrir því að ríkið ætti viðskiptabanka en einungis 13,5% sögðust neikvæð. 57% sögðust bera lítið eða ekkert traust til íslenska bankakerfisins en 16% treystu því vel eða fullkomlega. Hrunið, græðgi, saga bankakerfisins og spilling voru algengustu ástæður þess að fólk vantreysti bönkunum. Það er því augljóst að með einkavæðingu Íslandsbanka er ríkisstjórnin beinlínis að vinna gegn eigin fyrirheitum í stjórnarsáttmála um að vinna að samfélagslegri sátt um fjármálakerfið. Ríkisstjórnin hefur heldur ekki staðið við loforð um að eignarhald banka þurfi að vera gagnsætt. Þannig fékk stór hluthafi í Arion-banka undanþágu frá reglum um að upplýsa um raunverulega eigendur og varað hefur verið við að íslenskar stofnanir hafi enn ekki burði til að greina mögulega falin eignatengsl í væntanlegum eigendahópi einkavæddra banka. Þá hefur ríkisstjórnin heldur ekki staðið við loforð um að draga úr áhættu óskyldra þátta í starfsemi bankanna með því að aðskilja viðskipta- og fjárfestingabankastarfsemi. Forseti Alþingis sagðist í nýlegu viðtali „vonast til“ að sett yrðu lög um þetta á „næstu mánuðum“. Þannig að af öllu því sem ríkisstjórnin lofaði í stjórnarsáttmála um breytingar á bankamarkaði virðist hún ætla að standa við það eitt að hefja einkavæðinguna.

Við sem erum eldri en tvævetur vitum að íslenska bankakerfið hefur einkennst af óstöðugleika sem hefur jafnan bitnað á öllum almenningi með verðbólgu, miklum gengisbreytingum og hækkunum afborgana. Þess vegna hefur verið ánægjulegt að fylgjast með þróun kerfisins á síðustu árum þar sem meiri ró hefur færst yfir, verðbólga hefur verið í lægri kantinum, mikil rekstrarhagræðing hefur farið fram í bönkunum og örlað hefur á samkeppni á lánamarkaði. Óróleikamerkin hafa hins vegar komið frá einkareknu bönkunum. Þannig hafa fréttir borist af miklu útlánatapi Arion-banka, sumir úr eigendahópi bankans hafa farið huldu höfði, bankinn virðist vera leiðandi í endurupptöku kaupaukakerfis fyrir stjórnendur og stundað umdeild uppkaup á eigin bréfum (sem Seðlabankinn hefur varað við). Og fólk úr innsta kjarna Sjálfstæðisflokksins hefur raðað sér í stjórnunarstöður í bankanum. Gamma, annar einkabanki sem var í eigu og rekinn af innanbúðarfólki í Sjálfstæðisflokknum, sigldi í strand árið 2019. En af ríkisreknu bönkunum, Landsbanka og Íslandsbanka, heyrist fátt annað en að þeir skaffa reglulegar arðgreiðslur í ríkissjóð. Í ljósi þessa þarf maður líklega að vera blindaður af hugmyndafræði til þess að álykta að bankarekstur eigi endilega betur heima í höndum einkafjárfesta en þeirra sem starfa í þágu almannahagsmuna.

Páll Skúlason, heimspekingur og fyrrverandi rektor Háskóla Íslands, skrifaði um hugmyndafræðina á því örlagaríka ári 2008: „Hugmyndafræðin styðst ekki við rök heldur það sem segir sig sjálft og ekki þarf að ræða eða rökstyðja. Þannig kyndir hún undir hugsunarleysi. … Hættan við alla hugmyndafræði er sú að hún hafnar fyrirfram gildi gagnrýninnar hugsunar og telur sig þegar hafa höndlað sannleikann.“ Forysta Sjálfstæðisflokksin hefur í gegnum tíðina komið bönkum og opinberum rekstri í hendur vina og vandamanna í skjóli hugmyndafræðilegs hugsanaleysis. Nú fellur það í hlut almennings að koma í veg fyrir að sá leikur endurtaki sig. Einkavæðing þarf að fara fram á réttum forsendum, ekki þeim einum að Sjálfstæðisflokkurinn heimti hana.