Nú undanfarið hafa heyrst ítrekaðar áhyggjuraddir af stöðu íslenska hagkerfisins, en það er trúlega að dragast saman um þessar mundir — neyslan er farin að minnka, m.a. vegna þess að ferðamönnum sem koma til landsins er tekið að fækka.¹ Um þessar mundir veikist einnig gjaldmiðill landsins, krónan,² væntanlega vegna þess að ferðamönnunum hér fækkar og þar af leiðandi streymir minna fé til landins — veikari króna getur haft þau áhrif að verðbólga fer að láta sér kræla, nema gripið verði til mótvægisaðgerða.

Þessi tíðindi vekja skiljanlega ugg, því ef fer fram sem horfir getur fólk hæglega misst vinnuna, í hundraða- eða þúsundatali, og einnig geta afborganir af lánum stökkbreyst, verði verðbólgan mikil, þökk sé verðtryggingunni. Nú þegar hafa hundruðir misst vinnuna, m.a. með falli flugfélagsins WOW fyrr á þessu ári.³

En þessar áhyggjur leiða í raun og veru fram annan, mun djúpstæðari vanda við það hvernig við hugsum um efnahagsmál: Við einblínum á efnahagslegar stærðir sem meta neyslu — hversu mikið við neytum og hversu mikið við flytjum úr landi — mun fremur en hvernig samfélaginu sjálfu gengur að reka sig, hvernig fólki líður, hvernig húsaskjól og aðbúnaður fólks er, hvernig tengsl fólks við hvort annað eru, og hvort fólk hafi yfir höfuð tíma fyrir sjálft sig og börnin sín og áhugamál. Í stjórnmálaumræðum á Íslandi trompar mælikvarðinn á neyslu — sem við köllum landsframleiðslu⁴ — allt annað, hvort sem það er ákall um að bæta húsnæðismarkaðinn eða bæta úr stöðu fólks sem á við félagslega erfiðleika að stríða.

Minnkandi landsframleiðsla, í okkar samfélagi og umræðuhefð, kallar á viðbrögð, strax, frá öllum aðilum — eitthvað verður að gera, án tafar: Gera verður allt sem hægt er, til að fá landsframleiðsluna til að aukast á ný, og tilgangurinn raunverulega helgar meðalið. Í okkar samfélagi hefur þannig þótt í fína lagi að drekkja stórbrotnu landi, af því að það vantaði rafmagn fyrir nýtt álver, sem átti svo að auka landsframleiðsluna okkar.⁵

Minnkuð landsframleiðsla og skjót viðbrögð

Ástæðan fyrir því að við einblínum svona á landsframleiðslu er sú að þegar hún minnkar, getur störfum fækkað, ójöfnuður aukist, efnahagslegt óöryggi aukist, og lífsgæði þeirra sem verða fyrir barðinu á þessu dragast saman. Þegar landsframleiðsla minnkar fjölgar gjaldþrotum, bæði fyrirtækja og einstaklinga, sem getur haft langvarandi áhrif á lífsgæði fólks.

Á nákvæmlega sama tíma og ákall á sér stað um að auka landsframleiðslu með öllum ráðum — hvort sem er í þeim samdrætti sem er í gangi núna, eða við efnahagsöngþveitið sem skapaðist 2008 — blasir við mikil og nauðsynleg þörf til að draga úr neyslu, vegna þess hve mannkynið gengur hratt á auðlindir jarðar, en líka vegna þess að athafnir mannanna auka á loftslagsbreytingar með síauknum þunga.⁶ Loftslagsbreytingar eru ekki bara breytingar, heldur eru þær loftslagshamfarir sem eru rétt að byrja, því slík verða áhrifin.⁷ Hafa þarf í huga að aukin landsframleiðsla eykur á loftslagsvandann, því nær öll efnahagsleg umsvif kalla á aukna losun gróðurhúsalofttegunda — þetta er óhjákvæmileg staðreynd eins og staðan er í dag.⁸ Að auka landsframleiðslu fer þannig alls ekki saman við að grípa til aðgerða gegn loftslagsbreytingum.

Á nákvæmlega sama tíma og kallað er eftir aukinni landsframleiðslu er ljóst að við stöndum okkur illa á ýmsum sviðum, meðal annars hvað varðar jafnvægi vinnu og einkalífs,⁹ kulnun, stöðugan húsnæðismarkað,¹⁰ efnahagslegan jöfnuð¹¹ og margt fleira. Aukin landsframleiðsla mun nær örugglega ekki bæta jafnvægi vinnu og einkalífs, draga úr kulnun né bæta húsnæðismarkaðinn, öllu heldur mun hún nær örugglega auka á þessi vandamál — því aukin landsframleiðsla kallar á meiri vinnu, meira húsnæði (m.a. undir ferðamenn) og meira álag í vinnunni.

Staðreyndin er sú að við erum alveg nógu rík nú þegar til að geta lifað góðu lífi, og aukning á landsframleiðslu er ekki nauðsynleg til að bæta líf okkar sem í þessu landi búum. Það er mun mikilvægara fyrir okkar samfélag að hugsa um lífsgæði en landsframleiðslu, því að skortur samfélagsins sem heildar er enginn — þó eru hópar sem búa við skort, og á þeim vanda verður að taka. Einnig verður að taka á kulnun og mikilli vinnu, því hvort tveggja er skaðlegt. En til að geta gert þetta verðum við að huga að öðrum mælikvörðum á það hvernig okkur vegnar sem samfélagi, því það eru mælikvarðarnir sem drífa áfram ákvarðanir um hvað skal gera í samfélaginu og hvernig skal gera það — ákvarðanir okkar eru teknar út frá mælikvörðum, beint og óbeint, á hinum ýmsu sviðum samfélagsins.

Það er kannski rétt að undirstrika hvað íslenskt samfélag er í raun og veru ríkt. Þannig er landsframleiðsla á Íslandi ein sú hæsta í heimi, við erum þráfaldlega í einu af efstu sætunum á heimsvísu (sjá myndina fyrir neðan).¹² Þá kemur okkar samfélag mjög hátt í mælingum Sameinuðu Þjóðanna um þróun (e. Human Development Index), en þar erum við sem stendur í einum af tíu efstu sætunum (af 170 mögulegum).¹³ Einnig komum við vel á heildina litið á mælikvarða OECD um hagsæld (e. Better Life Index), en þar stöndum við vel á mælikvörðum eins og tekjum, öryggi, og samfélagi.¹⁴ Ísland er samfélag sem einkennist af gríðarlegum tekjum og miklum möguleikum til að lifa góðu lífi, þótt það séu raunar viss svið þar sem við komum illa út — nokkur þeirra voru nefnd hér að framan.

Landsframleiðsla á mann eftir aðildarríkjum OECD, 1960 til 2015.¹² Líkt og sjá má er landsframleiðsla á Íslandi mjög mikil, meiri en í flestum aðildarríkjum OECD. Þau lönd sem eru með hærri landsframleiðslu en Ísland eru skattaparadísir, olíuríki, lönd sem njóta ágóðans af millifærslu hagnaðar milli landa, eða blanda alls þessa. Ísland er hins vegar ekkert af þessu.

Með þessu tali um landsframleiðslu er ekki átt við að við eigum hætta að framleiða vörur og veita þjónustu, heldur að við verðum að hætta að einblína á þennan eina mælikvarða, landsframleiðslu. Í staðinn verðum við að fara að hugsa meira um hvernig fólk hefur það, hvernig umhverfið stendur og beina aðgerðum okkar að því að laga það sem úr lagi er, fremur en að hugsa um að auka þessa einu stærð sífellt. Sem stendur gerum við þetta ekki, heldur er sem við ætlumst einhvernveginn óbeint til þess að aukin landsframleiðsla auki lífsgæði, jafnvel þótt það sé vel vitað að lítill hluti aukningarinnar rennur til vinnandi fólks, heldur rennur hún til lítils hóps fólks.¹⁵

Við þurfum að hugsa um árangur samfélagsins eftir öðrum mælikvörðum en landsframleiðslu.

Nýja-Sjáland vísar veginn: Fjárlög ákvörðuð eftir öðrum mælikvörðum

Við fáum ekki oft fréttir frá Nýja-Sjálandi hér á Íslandi, ekki hvað varðar stjórnmál eða efnahagsmál, en engu að síður átti sér stað pólítísk stefnubreyting þar nýverið sem snertir á þessu málefni, landsframleiðslu og lífsgæðum. Þannig er að nýverið voru árleg fjárlög ákvörðuð fyrir Nýja-Sjáland, en vinnan að baki þeim byggir á vissri nýlundan. Þessi nýlunda er að fjárlögin byggja á notkun fjögurra „máttarstólpa“ sem allir varða okkur mannfólkið og umhverfi okkar beint, og allar ákvarðanir um fjárútlát verða að hafa jákvæð áhrif á þessa máttarstólpa, en ekki eingöngu hafa jákvæð áhrif á landsframleiðslu og efnahagsstarfsemi.¹⁶

Þessir máttarstólpar eru eftirfarandi:

• félagslegt umhverfi: Traust, lög og regla, tengsl milli fólks og samfélaga
• náttúran: Gæði lands, vatns, ástand plantna, dýrategunda og náttúruauðlinda
• mannlegir styrkleikar: Þekking, menntun, og heilsa, hvort sem er geðræn eða líkamleg
• efnahagslegir styrkleikar: Hús, vegir, spítalar, verksmiðjur, tækjabúnaður og farartæki

Þessir máttarstólpar, í sameiningu, líta til möguleika fólks á að taka þátt í samfélaginu og hvort samfélagið virki bærilega, taka tillit til náttúrunnar og þess að við setjum álag á hana, en líta einnig til þess hvort við mannfólkið búum við nægilega þekkingu og heilsu. Einnig er tekið tillit til efnahagslegra þátta, enda eru þeir undirstaða flest þess sem við gerum í samfélaginu. Markmiðið með þessum máttarstólpum er að ákvarðanir um fjárútlát hafi bein, marktæk áhrif á fólkið sem á að njóta þeirra, fremur en eingöngu að auka landsframleiðslu sem stundum og stundum ekki eykur lífsgæði.

Í síðustu fjárlögum hafði þessi stefnubreyting Nýsjálendinga þau áhrif, að mun meira fé var veitt til geðheilbrigðismála, til félagslegra málaflokka, — meðal annars til að taka á heimilisofbeldi, sem ku vera útbreiddur vandi þar í landi —, og til að hjálpa fátækum börnum sem búa við skort, en talið er að um eitt af hverjum fjórum börnum þar í landi búi við skort þegar kemur að mat, húsnæði og upphituðu heimili.¹⁷ Þessi breyting á fjárlagagerðinni skilaði sér í því, virðist vera, að fjármunum var veitt á annan hátt og ýmislegt virðist hafa verið gert á markvissari hátt. Og það er akkúrat það sem við hér á Íslandi verðum og eigum að gera, vinna markvissar að umbótum á samfélaginu okkar.

Við þurfum mælikvarða eins og Nýja-Sjáland notar til að vísa okkur veginn í samfélagsumræðunni. Við þurfum ekki endilega að taka upp þessa mælikvarða óbreytta þaðan, en það væri hollt fyrir okkur að líta til nýrra mælikvarða sem skoða beint líðan og umhverfi fólks,¹⁸ því slíkir mælikvarðar myndu breyta umræðunni og því hvernig ákvarðanir eru teknar. Mælikvarðarnir eiga svo að breytast, eftir því sem samfélagið þróast og áherslur okkar breytast og þróast.

Landsframleiðsla var gagnlegur mælikvarði hér á árum áður þegar okkar samfélag var fátækara, en það er bara ekki fátækt lengur — við erum með ríkustu ríkjum heims. Við verðum að taka upp aðra mælikvarða sem skoða hvernig lífsgæðum okkar er háttað, því þannig getum við mótað og myndað skynsamlega stefnu í efnahagsmálum, sem svo aftur hefur bein áhrif á fólkið í landinu og lífsgæði þess. Af nægu er að taka í okkar samfélagi.

Neðanmálsgreinar:

1. Sjá t.d. umfjöllun í Morgunblaðinu, hér, hér og hjá RÚV hér.

2. Gengi krónunnar má meðal annars sjá hér — eins og sjá má hefur krónan veikst gagnvart helstu viðskiptagjaldmiðlum Íslands undanfarið.

3. Sjá hér.

4. Nánar má lesa á Vísindavefnum um hagvöxt og landsframleiðslu.

5. Um þessa umræðuhefð og raunar mun meira til hefur verið skrifuð heil bók, Draumalandið, eftir Andra Snæ Magnason, sem kom út árið 2006.

6. Um þetta er fjallað ítarlega í þáttunum Hvað höfum við gert? sem voru sýndir nýlega á RÚV, en þættina má nálgast hér. Tim Jackson fjallar einnig ítarlega um þetta í bókinni sinni, Prosperity without growth, sem kom út árið 2009. Í bæði bókinni og þáttunum er ítarlega fjallað um hvernig aukning á landsframleiðslu, hagvöxtur, eykur á loftslagsvandann og eykur á ósjálfbærni, án þess þó að auka lífsgæði í efnuðum samfélögum.

7. Stefán Gíslason, líffræðingur og umhverfisstjórnunarfræðingur, færir rök fyrir notkun þessa hugtaks í þessum pistli hér.

8. Hér má benda aftur á bók Tim Jackson Prosperity without growth.

9. Sjá t.d. yfirlit OECD Better Life Index um þetta hér. Sjá einnig þennan pistil hér varðandi vinnuna í stærra samhengi.

10. Sjá t.d. þessa umfjöllun hér hjá Íbúðalánasjóði.

11. Um ójöfnuð á Íslandi er fjallað ítarlega í hinu mikla riti Stefáns Ólafssonar og Arnaldar Sölva Kristjánssonar, Ójöfnuður á Íslandi, sem kom út árið 2017.

12. Upplýsingar um stöðu Íslands hvað landsframleiðslu varðar má finna hjá OECD, hér, en þaðan er myndin fengin.

13. Þróunarstofnun Sameinuðu Þjóðanna heldur úti mælingum og reglulegum úttektum á stöðu ríkja á hinum svonefnda Human Development Index, en hér má finna nýjustu úttekt á stöðu mála.

14.OECD heldur úti hinum svonefnda OECD Better Life Index, en nýjustu tölur um frammistöðu Íslands má finna hér.

15. Þórður Snær Júlíusson fjallar um hvernig aukningu á landsframleiðslu var skipt árið 2016, í pistli á Kjarnanum, hér, en það ár er ekkert einsdæmi. Misskipting á Íslandi hefur farið vaxandi undanfarin ár.

16. Umfjöllun um þessa „máttarstólpa“ má finna hér. Þá má finna umfjöllun um notkun þeirra í fjárlagagerðinni sjálfri og hvað það þýddi fyrir hana hér og hér.

17. Sjá hér.

18. Yfirlit yfir ólíka mælikvarða, kosti þeirra og galla má finna hér.

Myndin, efst: Málverkið Un Patron or The lesson of the Apprentice eftir Jean-Eugène Buland, máluð 1888. Stærri útgáfu má nálgast hér.