Hver þarf leikhús á vorum tímum? Sjónvarpið hefur stolið senunni svo rækilega síðustu daga og vikur að leiklistargagnrýnandi, sem hefur um sinn tekið sér hlé frá skriftum og sinnt öðru, getur ekki á strák sínum setið, og er, áður en hann veit af, orðinn … hvað skal segja, kannski ekki beint stjórnmálaskýrandi, en alltént einhvers lags þátttakandi í þeim orðaskiptum sem geisa nú á samfélagsmiðlunum, hinni nýju „senu“ okkar tíma, senu sem fáir ef nokkrir hefðu getað séð fyrir í gamla daga þegar frosin ró kalda stríðsins hvíldi yfir þjóðlífinu; aðeins ein útvarpsrás og eitt sjónvarp og svo gömlu góðu flokksblöðin sem mönnum liggur heldur illt orð til nú. En birtu þó leikdóma og oftast ítarlega dóma, gjarnan skrifaða af bókmenntamönnum með áhuga og jafnvel góða þekkingu og smekk fyrir leiklist. Í þá daga fundu leikarar stundum að því að dómarnir væru ekki nógu „faglegir“, en þá var vandinn sá að fagmenn í einhverjum skilningi voru fæstir ginkeyptir fyrir því að skrifa leikdóma; fagmennirnir vildu sem sé flestir eiga þess kost að starfa að leiklist, eins þótt síðar yrði, en þá var talið jafn óhugsandi að flytja sig úr sessi leikdómara yfir í leikhúsið og að brjótast yfir sjálfan Berlínarmúrinn. Það voru skotgrafir víðar en í pólitíkinni.
„Menningarumfjöllun“ Kastljóss
Nú er önnur öld: nóg komið af fagfólki í öllum greinum, en þá bregður svo við að blöðin eru hætt að hafa pláss fyrir dóma af nauðsynlegri lengd (þau sem á annað borð sjá ástæðu til að birta einhverjar umsagnir um listir yfirleitt) og í sjónvarpi allra landsmanna er boðið upp á „krítík“ sem felst í því að spyrillinn stendur yfir álitsgjafanum eins og sirkusstjóri með svipu og heimtar að hann spýti út úr sér einhverri speki um heila leiksýningu á innan við fimm mínútum, stundum skemmri tíma, og báðum liggur svo mikið á að ekki má á milli sjá hvort er meira atriði: að fara ekki yfir fimm mínúturnar eða segja eitthvað af viti um listina. Þetta kalla þau í Kastljósinu „menningarumfjöllun“ og telja víst boðlegar trakteringar við „menninguna“ - jafnvel þegar þau eru að fá til sín fólk sem allir sjá að veit næsta fátt um það sem það er að tjá sig um. En við skulum nefna hlutina réttum nöfnum: að sjálfsögðu er hér hreint menningarleysi á ferð, óvirðingu jafnt við listir sem listafólk, sem á oftast nær (til allrar hamingju) skilið að verk þess séu tekin öðrum tökum.
„Ekki má á milli sjá hvort er meira atriði: að fara ekki yfir fimm mínúturnar eða segja eitthvað af viti um listina.“
Nauðsyn vandaðrar gagnrýni
Ég hef orð á þessu hér af því að vönduð gagnrýni skiptir leikhúsið óhemju miklu máli; það vita allir heiðvirðir listamenn sem hafa náð þeim þroska að geta unnið úr krítík. En hún skiptir ekki síður máli áhugasama og fróðleiksfúsa unnendur listarinnar, fólkið sem kemur í leikhúsið ár eftir ár til að efla anda sinn, gleðjast og njóta. Þetta vissu ritstjórar fyrri ára, þrátt fyrir allt, og hafi þeir ekki gert það, máttu þeir treysta því að lesendur létu þá vita af því.
En kannski eru slíkir lesendur að hverfa; fólk sem vill fá upplýsta listdóma í fjölmiðlunum, eitthvað sem er hugsað og stutt þekkingu og næmi fyrir listinni, eitthvað sem lesandinn getur sjálfur tekið afstöðu til þegar hann hefur séð verkið, (hugsanlega) lært af, samþykkt eða hafnað. Ein firran sem veður uppi á okkar misupplýstu tímum er sú að allir dómar séu jafn mikils virði, eða öllu heldur lítils virði, í besta falli persónulegar hugleiðingar sem hver sem er geti hrist fram úr erminni, sé hann nógu hnyttinn og pennafær. Og er vissulega hætt við að margt af því, sem hér er borið á borð og á að heita gagnrýni, sé ekki sérstaklega til þess fallið að lyfta undir trú manna eða álit á listdómum almennt. Og mun leiklistin vart vera ein á báti með það.
Öfugþróun í leikhúsinu
Brátt verða liðnir fjórir áratugir frá því ég skrifaði minn fyrsta leikdóm. Mér verður því tæpast láð þó ég spyrji mig endrum og sinnum hvort leiklistinni hafi farið fram á öllum þeim tíma. Ekki nógu mikið verð ég að segja; í sumum efnum hefur henni beinlínis farið aftur.
Fyrir fjörutíu árum áttum við nokkur mjög áhugaverð leikskáld; þar fóru þeir fremstir Jökull Jakobsson, Guðmundur Steinsson og Oddur Björnsson, en yngra fólk var einnig að birtast sem sýndist efnilegt, þó mismikið yrði úr því síðar. Nú eigum við naumast nokkurt leikskáld sem rís undir nafni; þó ýmsir hafi spreytt sig, hefur enginn náð með tær þangað sem fyrrnefndir þremenningar höfðu hæla. Þrátt fyrir margvíslega stöðnun og erfiðleika í Þjóðleikhúsi og Leikfélagi Reykjavíkur á sjöunda og áttunda áratugnum voru þetta, þegar alls er gætt, spennandi tímar. En íslenskt leikhús nú er ekki spennandi. Öðru nær, gæti maður freistast til að segja.
„Einn mesti Akkillesarhæll þess nú er að við eigum engan öflugan leikflokk, ekkert raunverulegt „ensemble“.“
Þjóðleikhússtjórn Tinnu sorgarsaga
Einn mesti Akkillesarhæll þess nú er að við eigum engan öflugan leikflokk, ekkert raunverulegt „ensemble“, hóp leikenda sem hefur burði til að skila virkilega samstilltum og fáguðum sýningum. Þeir sem hafa haldið um stjórnartauma leikhússins síðari ár og áratugi bera hér mesta ábyrgð; ef þeir hefðu haldið vöku sinni, gæti staðan verið allt önnur. Tinna Gunnlaugsdóttir hefði aldrei átt að verða þjóðleikhússtjóri; hún var svo langt frá því að vera því starfi vaxin sem verða má, enda fór leikhúsinu aftur á nær öllum sviðum þau átta ár sem hún stýrði því. Sjálf var hún augljóslega lítt heima í leikbókmenntunum, en það hefði vel mátt fyrirgefa, hefði hún þá haft vit á að velja sér hæfa ráðgjafa og hlusta á þá – sem hún gerði ekki. Verkefnavalið var tilviljunarkennt, alltof oft misheppnað, klassísk verk vanrækt, og þau fáu, sem duttu inn, mörg svo illa unnin að þeim hefði betur verið sleppt; tilraunir, eða hvað á að kalla það, Ástralíumanns, sem fólki var talin trú um að væri heimsnafn, með tvær höfuðtragedíur Shakespeares voru átakanleg dæmi, en þau voru fleiri.
Steininn tók þó úr þegar Fjalla-Eyvindi Jóhanns var misþyrmt svo hroðalega af öðrum útlendingi, sem auðsjáanlega botnaði ekkert í verkinu, að fá dæmi hafa sést önnur eins. Allir íslenskir höfundar, sem sendu leikhúsinu verk og ég hef marga rætt við, kvörtuðu sáran undan þeirri meðferð sem textar þeirra sættu, áður en þeim var svo hafnað.
Stórgölluð leiklistarmenntun
Skortur okkar á góðum leikhópum er leikhússtjórum þó ekki einum að kenna, eins þótt ábyrgð þeirra sé mikil. Lélegur leiklistarskóli kemur hér einnig við sögu. Fyrr á árum útskrifuðust á stundum býsna góðir leikarar úr skólanum en í seinni tíð, einkum eftir að Ragnheiður Skúladóttir tók við stjórninni um síðustu aldamót, hefur honum hrakað mjög. Engin rækt er til dæmis lögð við raddþroska, raddbeitingu og almenna textameðferð, svo að nýliðarnir eru oftast eins og fiskar á þurru landi þegar þeir þurfa að gera sig skiljanlega í stórum sölum. Þetta hefur leitt til þess að við eigum nú sárafáa almennilega útvarpsleikara, ef undan eru skildir nokkrir einstaklingar á miðjum aldri; fólk sem Útvarpsleikhúsið í Efstaleiti hefur þó gert sér furðu lítinn mat úr, að mér hefur fundist. En kannski nær nýr stjórnandi þess, vel menntuð og meinandi kona, að breyta því með stuðningi útvarpsstjóra sem ætti að hafa taugar til leiklistarinnar.
Njálugrín Þorleifs Arnar
Fyrir nokkrum árum kom hingað leikflokkur frá Sviss í heimsókn og sýndi í Þjóðleikhúsinu sýningu sem var byggð á Pétri Gaut Ibsens, frjálslega útgáfu Þorleifs Arnar Arnarssonar, sem hefur eins og við vitum verið að hasla sér völl sem leikstjóri á þýska málsvæðinu. Þetta var „ensemble“-leikhús af því tagi sem hér er hætt að sjást. Þrautþjálfaðir leikarar sýndu þar raunverulegan samleik undir öruggri leikstjórn Þorleifs. Þetta var fyrsta sýningin sem ég sá frá hendi hans, og sú besta sem ég hef séð hingað til.
Síðan hefur Þorleifur Örn sviðsett hér heima þrjár sýningar svipaðs eðlis, allar unnar upp úr íslenskum bókmenntaverkum. Sú fyrsta, Englar alheimsins, náði miklum vinsældum, eins þótt hún miðlaði litlu sem engu af tragík skáldsögunnar; en þarna var fjör á sviði, fjöldasöngur og eftirhermur, og það var áhorfendum greinilega nóg; ekki spillti heldur velgengninni að flest sem skrifað var um sýninguna var hástemmt lof. Næst kom útgáfa Þorleifs á Sjálfstæðu fólki, drungaleg og dauð sýning sem komst sjaldan nálægt óhugnaðargaldri skáldverksins, nema hjá einstöku leikara sem sýndi næmi fyrir ömurleik þess mannlífs sem þar er lýst. Aðalleikarinn, sá sami og í Englunum, átti ekki heima í hlutverki Bjarts í Sumarhúsum.
Eftir Einar Má og Laxness var ekki marga tinda aðra að klífa fyrir hinn brattsækna leikhúsmann en Njálu sjálfa, og afraksturinn gat að líta á sviði Leikfélags Reykjavíkur í Borgarleikhúsinu nú um jólin. Gagnrýnendur áttu að vanda ekki orð til að dásama snilldina og aðsókn mun hafa verið allgóð; alltént gekk sýningin fyrir fullu húsi fram á útmánuði. Þetta var furðuleg uppákoma; einhvers lags búrleska upp úr sögunni, óskiljanlegt hvað höfundar handrits (leikstjóri og Mikael Torfason) voru að fara, nema helst að búa til gamalkunnugt hallærisgrín í eilítið nýstárlegum búningi um fornsagnapersónur sem þjóðin dáði forðum daga en fáir hafa miklar taugar til lengur.
Fyrri hlutinn var þó mun betur gerður en sá seinni; sögu Gunnars og Hallgerðar var ekki illa til skila haldið, enda nýttu höfundar sér þar frásagnaraðferð sem Hómer sjálfur beitti og margir síðan: að segja fyrst alla söguna í megindráttum, og snúa sér svo að því að rekja hana í smærri atriðum, dýpka og lýsa. Það jaðraði við að maður fengi áhuga og samúð með þeim Gunnari og Hallgerði, sem var mest að þakka góðum leik Vals Freys; hann er að verða einn besti textaleikari okkar, þó enn jafnist hann ekki á við Arnar Jónsson eða fyrri tíðar meistara, sem við af minni kynslóð ólumst upp við og margt er varðveitt frá í góðum upptökum sem eru flestar vandlega faldar í hirslum Ríkisútvarpsins.
„Síðari hluti sýningarinnar, Njálsbrenna, flókinn aðdragandi hennar og eftirmál, leystist hins vegar upp í hreinan glundroða.“
Síðari hluti sýningarinnar, Njálsbrenna, flókinn aðdragandi hennar og eftirmál, leystist hins vegar upp í hreinan glundroða; menn hentust yfir söguefnið á hundavaði og reyndu svo að fylla í eyðurnar með alls kyns skringilegheitum: píanótónleikum, ofurlöngum og leiðinlegum nútímaballett, hálfberum karlakór og öðru álíka. Ljóst var að höfundar höfðu hér einfaldlega gefist upp fyrir efninu og látið arka að auðnu. Sýningin hefði orðið mun heillegri ef fyrri hlutinn hefði verið látinn duga.
Sporvagn út af spori
Nýir leikhússtjórar eru nýteknir við í báðum höfuðleikhúsum okkar; einnig raunar á Akureyri, en þar veit ég satt að segja vart hvað er á seyði; þær spurnir, sem ég hef haft af því, hafa ekki enn ýtt á mig til norðurferða. Þau Ari Matthíasson og Kristín Eysteinsdóttir hafa að vonum lítt náð að sýna hvers þau eru megnug, en efnisskrá þess leikvetrar, sem er nú senn á enda, bar þess vitni að þau hafa löngun og metnað til að flytja góðar sviðsbókmenntir. Á efnisskrá voru verk eftir höfunda á borð við gamla, góða Tsjekhov, Pinter, Albee og Tennessee Williams; allt var það góðra gjalda vert, þótt á ýmsu ylti um listrænan árangur, enda leikstjórn misgóð.
Rými mitt hér er takmarkað og ekki hægt að gera þessum sýningum verðug skil, en úr því ég hef minnst stuttlega á jólasýningu Leikfélagsins, er eðlilegt að segja fáein orð um Sporvagninn Girnd sem Þjóðleikhúsið sýndi einnig á jólum. En skemmst er frá því að segja að verkið mistókst gersamlega undir stjórn Stefáns Baldurssonar, og bar margt til; úrslitum réði þó að hvorugt aðalleikendanna tveggja réði við hlutverk sitt og hefði raunar tæpast gert undir burðugri leikstjórn. Stefáni hefur löngum verið um megn að túlka leikverk sem búa yfir sálfræðilegri dýpt eða margræðni; honum láta einfaldari hlutir betur.
Blanche DuBois, hin brjóstumkennanlega yfirstéttardama sem ófarir í ástum og stjórnlausar hvatir keyra út af spori og í fangið á heillandi fanti, mági hennar Stanley Kowalski, minnti í meðförum Nínu Daggar helst á harðsoðna vændiskonu, vaggandi mjöðmum gálulega; gervisbreytingar hefðu getað hjálpað en um slíkt var ekki hirt. Tilfinningalega var túlkunin galtóm. Jafn misráðið var valið á Baltasar Breka í hlutverk Stanleys; það er sannkallaður bjarnargreiði við unga leikara að fela þeim hlutverk sem eru svo langt ofar getu þeirra, en vonandi fær drengurinn verkefni sem hentar honum betur næst. Margt fleira var misheppnað í sviðsetningunni; ég nefni aðeins kaldranalega og stíllausa leikmynd og búninga; hvorugt í nokkrum takti við stað leiksins og tíma í franska hverfinu í New Orleans um miðja síðustu öld. Ástríðufull ljóðrænan var með öllu gufuð upp.
Að lokum
Hver þarf leikhús á vorum dögum? spurði ég hér í upphafi. Þessa dagana fyllir Mamma mia Borgarleikhúsið svo uppselt er fram á haust; fyrir jól naut reyfarakómedía um Hróa Hött vinsælda í Þjóðleikhúsinu. Það er fjarri mér að gera lítið úr gildi góðrar afþreyingar, ekki aðeins fyrir fjárhag leikhúsanna, en leikhús sem fer að snúast um afþreyinguna eina saman ber dauðann í sér. Eflaust þyrstir stóran hluta þeirra sem fara í leikhús fyrst og fremst í stundarskemmtan, en það á alls ekki við um alla; velgengni Njáluleiks Leikfélagsins sýnir til dæmis að þrátt fyrir skiptar skoðanir manna á meðal (og jafnvel sumpart vegna þeirra) eru fjölmargir forvitnir og áhugasamir um það sem er að gerast í leikhúsunum. Það eitt er dýrmætt og ætti að vera leiklistarfólki hvatning til að rísa upp úr allri meðalmennsku og gera miklu betur en raunin hefur verið um alltof mörg undangengin ár.
Athugasemdir