Í fréttatilkynningu sem fjármála- og efnahagsráðuneytið birti 6. janúar sagði að útlit væri fyrir að kaupmáttur ráðstöfunartekna á mann, áður en tekið er tillit til vaxtagjalda, myndi aukast nokkuð á árinu og að kaupmáttarrýrnun undanfarinna missera yrði meira eða minna endurheimt. Það myndi gerast vegna þeirra launahækkana sem samið var um við þorra stéttarfélaga á almennum vinnumarkaði á síðustu misserum. Upplýsingarnar byggðu á greiningu ráðuneytisins.

Um töluverð tíðindi er að ræða, enda kaupmáttur rýrnað undanfarið. Raunar gerðist það í fyrra í fyrsta sinn síðan í lok árs 2012 og byrjun árs 2013 að kaup­máttur ráð­stöf­un­ar­tekna dróst saman tvo árs­fjórð­unga í röð. Á þriðja árs­fjórð­ungi dróst hann saman um 6,1 pró­sent, sem er mesti sam­dráttur sem hefur mælst á þremur mán­uðum frá lokum árs 2010.

Ráð­stöf­un­ar­tekjur eru þeir pen­ingar sem standa eftir þegar búið er að draga skatta og önnur gjöld frá launum við­kom­andi og kaup­máttur þeirra lýsir því hvað hver getur keypt fyrir þær tekj­ur. Þegar kaup­mátt­ur­inn dregst saman þá getur við­kom­andi keypt minna fyrir krón­urnar sem hann hefur til ráð­stöf­unar í hverjum mán­uð­i. 

Ekki tekið tillit til vaxtagjalda

Heimildin óskaði eftir að fá greiningu ráðuneytisins afhenta. Í henni kemur fram að útlit sé fyrir að kaupmáttur ráðstöfunartekna á mann aukist um þrjú prósent á árinu 2023 þrátt fyrir að spár um sex til sjö prósent verðbólgu. Áætla megi að meðaleinstaklingurinn á vinnumarkaði verði með um 870 þúsund krónur í mánaðarlaun 2023, en þar er miðað við miðgildi heildarlauna fullvinnandi einstaklinga. Ráðstöfunartekjur meðaleinstaklings á vinnumarkaði verði um 590 þúsund krónur á mánuði.

Sérstaklega er tilgreint í greiningunni að þar sé ekki „tekið tillit til vaxtagjalda, en áhrifa vaxtahækkana á heimilin mun gæta af vaxandi þunga á árinu.“ 

Miklar stýri­vaxta­hækk­anir hafa hækkað vaxta­gjöld heim­ila griðarlega á und­an­förnum mán­uð­um, en vext­irnir hafa farið úr 0,75 pró­sent í maí í fyrra í sex pró­sent nú. Á sama tíma hefur verðbólga vaxið í 9,6 prósent og saman hafa þessir kraftar leitt af sér miklar hækkanir á húsnæðiskostnaði og verðlagi. Fyrir vikið hefur greiðslubyrði heimila, það sem þau þurfa að greiða í fastan kostnað í hverjum mánuði, stóraukist. 

Ofan á þessa stöðu hefur íbúðaverð á höf­uð­­­borg­­­ar­­­svæð­inu, þar sem flestir lands­­­menn búa, hækkað um 50 pró­­­sent frá byrjun árs 2020. Raunar er það þannig að íbúðaverð hefur hækkað meira á Íslandi en í öllum hinum löndum Evrópu, alls 30 talsins, sem Eurostat, hagstofa Evrópusambandsins, mælir slíka hækkun hjá. Í nýlega birtri samantekt hennar kom fram að frá árinu 2010 til loka þriðja ársfjórðungs seinasta árs var hækkunin á Íslandi um 213 prósent. Frá 2015 til septemberloka í fyrra nam hækkunin 122 prósent hér á landi. Þessar hækkanir eru langt umfram launahækkanir. Vísitala launa hækkaði til að mynda á síðastnefnda tímabilinu um 74 prósent.

Þeir sem komu inn á íbúða­­­mark­að­inn á þessum tíma þurftu að taka mun hærri lán en áður. Hærri lán þýða hærri afborganir. Afborganir sem þarf að standa skil á með krónum sem duga sífellt skemur.

Stökkbreytt greiðslubyrði vegna vaxtakostnaðar

Mörg heimili tóku óverðtryggð lán á breytilegum vöxtum á þeim tíma sem vextir Seðlabankans voru lágir. Um fjórð­ungur allra íbúða­lána eru nú óverð­­tryggð og á breyt­i­­legum vöxt­­um. Tíu vaxtahækkanir í röð hafa stökkbreytt greiðslubyrði þess hóps og hann tekur á sig þessar hækkanir af fullum þunga.

Í síðustu mánaðarskýrslu Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar (HMS) kemur fram að greiðslu­­­byrði óverð­­­tryggðra lána sé nú 63.600 krónur fyrir hverjar tíu millj­­­ónir króna sem teknar eru að láni. Það þýðir að fyrir þann sem er með 50 milljón króna lán er greiðslu­­­byrðin á mán­uði 318.000 krón­­­ur. Í maí í fyrra, þegar stýrivextir voru í sög­u­­­legu lág­­­marki, var greiðslu­­­byrði af láni upp á sömu upp­­­hæð 188.500 krón­­­ur. Hún hefur því hækkað um 129.500 krónur á einu og hálfu ári, eða um 69 pró­­­sent. Það er aukin greiðslu­­­byrði upp á rúm­­­lega 1,5 millj­­­ónir króna á ári. Ef horft er styttra aftur í tím­ann, til maí 2022, hefur greiðslu­­­byrðin af ofan­­­greindu láni hækkað um 89.500 krónur á mán­uði, eða um 39 pró­­­sent. 

Ofan á þetta eru 4.451 heim­ila með óverð­­­tryggð lán á föstum vöxtum sem koma til end­­­ur­­­skoð­unar næsta árið. Fjöldi heim­ila lýkur líka fast­­­vaxta­­­tíma­bili sínu á árinu 2024 en alls koma 340 millj­­­arðar króna í óverð­­­tryggðum íbúða­lánum til vaxta­end­­­ur­­­skoð­unar á þessum tveimur árum. Á árinu 2025 koma svo lán upp á 250 millj­­­arða króna í við­­­bót til end­­­ur­­­skoð­un­­­ar, en þorri þeirra lána eru óverð­­­tryggð. 

Því er ljóst að stór hluti heim­ila í land­inu annað hvort býr við veru­­­­lega auk­inn hús­næð­is­­­­kostnað eða sér fram á veru­­­­lega aukn­ing­u.

Þessi kostnaður er ekki reiknaður með þegar fjármála- og efnahagsráðuneytið reiknar út kaupmátt ráðstöfunartekna. 

Hætt við efnahagslegum óstöðugleika

Í greiningunni segir að niðurstaða þegar gerðra kjarasamninga feli í sér meiri launahækkanir en samkvæmt síðustu grunnspá Seðlabankans. Það gæti leitt til um 0,5 prósent meiri verðbólgu í ár en samkvæmt grunnspánni, sem jafnframt lá til grundvallar síðustu vaxtaákvörðun. Ef verðbólga verður meiri en spár gera ráð fyrir, þá aukast líkurnar á því að Seðlabankinn hækki vexti enn frekar, enda beitir hann því tóli til að slá á verðbólgu. Gerist það mun vaxtakostnaður heimila aukast. 

Fjármála- og efnahagsráðuneytið varar við því í greiningunni að efnahagslegur óstöðugleiki gæti aukist þegar líða tekur á árið. Það muni gerast ef launhækkanirnar dragi enn úr trúverðugleika peningastefnunnar og vaxtamunur við útlönd eykst verulega. „Skilvirkasta leið stjórnvalda til að við vinna gegn þeirri þróun væri að auka aðhald opinberra fjármála, eða a.m.k. að fjármálaáætlun í voru lýsi trúverðugri og nokkuð framhlaðinni áætlun um minnkandi hallarekstur og lækkandi skuldir.“

Tilfærslutekjur heimilanna frá ríkinu, þar með taldar bætur almannatrygginga, húsnæðis- og barnabætur, hækka um sex prósent á hvern íbúa samkvæmt lokaáætlun fjárlaga, að því er segir í greiningunni. Þær standa þar með í stað á raunvirði miðað við verðbólguspá. Með öðrum orðum fá þeir sem þær þiggja nákvæmlega jafn mikið fyrir peninginn í ár og þeir fengu í fyrra jafnvel þótt bæturnar hafi hækkað í krónum talið. 

Í greiningunni er tekið dæmi að einstæðum barnlausum öryrkja, sem fær nú 366 þúsund krónur í örorkubætur á mánuði. Það er 25 prósent meira en fyrir áramót, eða sjö prósent hærri bætur, en allt að sjö prósent verðbólga étur þá hækkun upp. Þá á eftir að taka tillit til vaxtakostnaðar. Eftir skatt er einstæði, barnlausi öryrkinn með 311 þúsund krónur í ráðstöfunartekjur á mánuði.