Það hefur lengi verið markmið Bjarna Benediktssonar að losa um hluti íslenska ríkisins í fjármálakerfinu, en eftir stöðugleikasamningana sem gerðir voru 2015 átti ríkið tvo banka að fullu. 

Ljóst var að það yrði flókið að ráðast í einkavæðingu ríkisbanka. Þegar það var ráðist í slíka á árunum 2002 og 2003 var það gert á hátt sem hefur, vægt til orða tekið, ekki elst vel og hafði gríðarlegar afleiðingar fyrir íslenskt samfélag þegar bankakerfið hrundi yfir það nokkrum árum síðar. Það tók síðan fjórtán ár að opinbera hverjir hefðu raunverulega keypt stóran hlut í Búnaðarbanka Íslands, þegar rannsóknarnefnd Alþingis opinberaði að litli þýski einkabankinn Hauck & Aufhäuser hefði verið leppur til að tryggja stjórn­endum Kaup­þings og Ólafi Ólafs­syni fjár­festi yfir­ráð yfir bank­an­um. Kaupin voru blekk­ing og þýski bank­inn tók þóknun fyrir að taka þátt í að fram­kvæma hana. 

Sölur á ríkiseignum eftir bankahrun höfðu heldur ekki verið til fyrirmyndar. Skemmst er að minnast þess þegar Landsbankinn, í eigu íslenska ríkisins, seldi tæplega þriðjungshlut í Borgun til valinna fjárfesta í lokuðu ferli á verulegu undirverði. Á meðal kaupenda voru frændur þáverandi fjármálaráðherra, Bjarna Benediktssonar. 

Bjarni sagði sjálfur, í bréfi sem sent var á Bankasýslu ríkisins árið 2016, að upp væri komin „alvarleg“ staða vegna sölunnar á Borgun. Nauð­syn­legt væri að hafa eig­enda­stefnu í gildi sem byggði á gagn­sæi og traustum ferlum, þegar kæmi að eigna­sölu ríkisins. „Það er mat ráð­herra að umræða und­an­far­inna vikna vegna sölu Lands­bank­ans á hlut sínum í Borgun sé til þess fallin að skaða bank­ann. Því sé nauð­syn­legt áður en lengra er haldið í því ferli að hvaðeina er máli skiptir og varðar sölu Lands­bank­ans á Borgun verði upp­lýst og málið afgreitt með þeim hætti að traust til bank­ans og stjórn­enda hans verði tryggt.“

Mikilvægt að bankakerfið haldist traust

Haustið eftir, árið 2017, var mynduð ríkisstjórn Vinstri grænna, Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks. Í stjórnarmyndunarviðræðunum var ákveðið að undirbúa sölu á öllum Íslands­banka og hluta af Lands­bank­anum. Það yrði gert með því að skipa starfs­hóp til að skrifa hvít­bók um fram­tíð­ar­sýn fyrir fjár­mála­kerf­ið. For­maður hóps­ins var Lárus L. Blöndal, lög­mað­ur og trúnaðarmaður Bjarna, en hann var líka stjórn­ar­for­maður Banka­sýslu rík­is­ins, þeirrar stofn­unar sem fer með eign­ar­hluti rík­is­ins í banka­kerf­inu, frá árinu 2015 og þangað til nýlega. Lárus var skip­aður í bæði þessi hlutverk af Bjarna Bene­dikts­syni.

Hvítbókin lá fyrir í desember 2018. Í henni sagði meðal annars að heil­brigt eign­­ar­hald væri „mik­il­væg for­­senda þess að banka­­kerfi hald­ist traust um langa fram­­tíð. Í því felst að eig­endur banka séu traust­ir, hafi umfangs­­mikla reynslu og þekk­ingu á starf­­semi banka og fjár­­hags­­lega burði til að standa á bak við bank­ann þegar á móti blæs. Mik­il­vægt er að eig­endur hafi lang­­tíma­­sjón­­ar­mið að leið­­ar­­ljósi.“

Með þessa stefnumótun í farteskinu var haldið af stað. Í sept­em­ber 2019 lagði Banka­­sýsla rík­­is­ins til að fjórð­ungs­hlutur í Íslands­­­banka yrði seld­­ur, í febrúar 2020 sagði Bjarni að söluferlið myndi hefjast innan nokkurra vikna og í byrjun mars sama ár var breytt eigendastefna ríkisins, byggð á málamiðlun milli stjórnarflokkanna, gerð opinber. Sú málamiðlun snerist um að ríkið myndi áfram eiga að minnsta kosti 70 prósent hlut í Landsbankanum til langframa. Restina mætti Bjarni selja. Nýja eigendastefnan átti meðal annars að draga lærdóm af því sem gerðist í Borgunarmálinu og tryggja gagnsæi og trausta ferla við sölu á hlutum ríkisins í bönkum. 

Svo kom kórónuveirufaraldurinn og stöðvaði alla framvinduna. 

Taka tvö

Sú frestun stóð þó ekki lengi yfir. Þann 17. desember 2020 sendi Bankasýslan að nýju tillögu til Bjarna um að selja hlut í Íslands­­­banka í gegnum skrán­ingu á íslenskan mark­að. 

Fjórum dögum síð­­­ar, þegar þing­­menn voru komnir í jóla­frí, sendi Bjarni, ásamt ráðu­­neyt­is­­stjóra sín­um, bréf til Banka­­sýsl­unnar og sam­­þykkti til­­lög­una. Sam­hliða var send grein­­ar­­gerð til Alþingis og nefnd­­ar­­mönnum í fjár­­laga­­nefnd og efna­hags- og við­­skipta­­nefnd gefinn mán­uður til að skila inn umsögn um mál­ið.

Sumarið 2021 var tekið í gikkinn. Haldið var almennt útboð og 35 prósent hlutur í Íslandsbanka seldur á 79 krónur á hlut. Það verð var langt undir markaðsvirði Arion banka, sem var nánast af sömu stærð og Íslandsbanki, og var þegar skráður á markað. Almenningur gat keypt fyrir eina milljón króna og fagfjárfestar fyrir hærri upphæðir. Eftirspurnin var níföld og verðið á Íslandsbanka rauk upp við skráningu á markað í kjölfarið. Gagnrýnendur bentu á að verðið hefði verið allt of lágt. Því til stuðnings lá fyrir að þúsundir leystu út skyndihagnað, enda hækkaði verðið á bankanum um tugi prósenta á skömmum tíma. Bankasýslan og stjórnvöld klöppuðu sér á bakið fyrir að hafa náð markmiðum um dreift eignarhald og skilað rúmum 55 milljörðum króna í ríkissjóð.

Næsta skref

Nú urðu menn djarfir. Ákveðið var að stíga næsta skref með öðrum hætti og styðjast við fyrirkomulag sem var hvorki almennt né þannig að það hefði verið framkvæmt áður við sölu ríkiseigna á Íslandi. Um var að ræða svokallað lokaútboð þar sem bjóða átti völdum hópi fjárfesta, svokölluðum „hæfum fjárfestum“, að kaupa 22,5 prósent hlut í Íslandsbanka eftir lokun á þriðjudegi og fyrir opnun þeirra á miðvikudegi. 

Ferlinu var hrundið af stað 22. mars og hluturinn seldur fyrir 52,65 milljarða króna til samtals 207 fjárfesta. 

Fljótlega eftir að salan gekk í gegn fór að bera á gagnrýnisröddum á söluferlið. Sérstaklega eftir að tilkynnt var til Kauphallar Íslands að stjórn­ar­maður í Íslands­banka, fram­kvæmda­stjóri í bank­anum og sam­býl­is­maður stjórn­anda innan hans hefðu verið á meðal þeirra sem fengu að kaupa. Þau kaup þurfti að tilkynna vegna þess að viðkomandi voru skilgreindir sem innherjar. Ef þeir hefðu ekki freistast til að kaupa er ekki víst að nokkru sinni hefði verið upplýst um hvernig söluferlið var framkvæmt og hverjir fengu að kaupa. Það stóð að minnsta kosti aldrei til að opinbera þær upplýsingar. 

Það sem vakti tortryggni var einkum tvennt. Annars vegar að fólk ofarlega í goggunarröðinni hjá bankanum sem verið var að selja, og var einn helsti umsjónaraðili útboðsins, hefði verið valið til að fá að kaupa. Hins vegar að þeir keyptu fyrir frekar lágar fjárhæðir í stóra samhenginu. Sá þeirra sem keypti fyrir minnst keypti bréf fyrir ellefu milljónir króna. Voru fleiri sem voru að kaupa fyrir svona lágar fjárhæðir? 

Þetta vakti spurningar um hvort þeim markmiðum sem lögð höfðu verið fram í stefnumótun stjórnvalda á fjármálakerfi Íslands til framtíðar, sem kynnt var í hvítbókinni, hefði verið náð í söluferlinu. Þar var lögð áhersla á að eigendur banka væru „traust­ir, hafi umfangs­­mikla reynslu og þekk­ingu á starf­­semi banka og fjár­­hags­­lega burði til að standa á bak við bank­ann þegar á móti blæs. Mik­il­vægt er að eig­endur hafi lang­­tíma­­sjón­­ar­mið að leið­­ar­­ljósi.“

Undirbúningur sagður vandaður

Gagnrýnin óx og óx. Kallað var eftir því að það yrði opinberað hverjir hefðu keypt og hvernig þeir hefðu verið valdir umfram aðra sem vildu kaupa, en eftirspurn í útboðinu var tvöföld. Stjórnarandstöðuþingmenn þrýstu á að skipuð yrði rannsóknarnefnd Alþingis. 

Átta dögum eftir að salan fór fram gaf Bjarni Benediktsson fjármála- og efnahagsráðherra munnlega skýrslu um söluna á Alþingi. Þar sagði hann: „Með tveimur sölum á hlut rík­is­ins í Íslands­banka höfum við náð miklum árangri fyrir sam­fé­lagið allt og það sem meira er, við höfum náð öllum helstu mark­miðum okkar með söl­unni; dreift eign­ar­hald, að uppi­stöðu fjár­festar sem horfa til lengri tíma, mikil þátt­taka almenn­ings, skrán­ing í kaup­höll hefur styrkt hluta­bréfa­mark­að­inn, ríkið hefur dregið úr þátt­töku sinni á sam­keppn­is­mark­aði og fengið gott verð fyr­ir.“

Síðar sagði hann að útboðið sem fór fram átta dögum áður, 22. mars, hefði gengið „vel á alla mæli­kvarða“. „Af öllu þessu má sjá að það er óneit­an­lega full ástæða til að hrósa Banka­sýslu rík­is­ins fyrir góða nið­ur­stöð­u.[...] Góður árangur í söl­unni, jafnt nú sem síð­asta sum­ar, raun­gerð­ist ekki fyrir til­vilj­un. Und­ir­bún­ingur máls­ins alls hefur verið umfangs­mik­ill og vand­að­ur.“

Sama dag og Bjarni flutti ræðuna sendi hann bréf til Bankasýslu ríkisins, stofnun sem heyrði undir hann og hafði umsjón með söluferlinu. Hann óskaði þar eftir að hún myndi skila sér lista yfir þá sem keyptu í Íslandsbanka. Stofnunin taldi sig ekki hafa lagaheimild til að birta listann en sendi hann samt á Bjarna, sem birti hann á vef stjórnarráðsins. 

Við það varð allt vitlaust. 

Listinn birtur

Listinn opinberaði að á meðal þeirra 207 sem fengu að kaupa hlut í Íslandsbanka voru starfs­­­­­menn og eig­endur sölu­ráð­gjafa í útboðinu, litlir fjár­­­­­­­­­festar sem rök­studdur grunur var um að upp­­­­­­­­­fylltu ekki skil­yrði þess að telj­­­­­ast fag­fjár­­­­­­­­­fest­­­­­ar, erlendir skamm­­­­­tíma­­­­­sjóðir sem höfðu sýnt það áður í verki að þeir höfðu engan áhuga á að vera lang­­­­­tíma­fjár­­­­­­­­­festar í Íslands­­­­­­­­­banka, fólk í virkri lög­­­­­­­­­reglu­rann­­­­­sókn, útgerð­ar­menn, aðilar sem áttu stóra hluti í bönkum fyrir hrun og faðir fjár­­­­­­­­­mála- og efna­hags­ráð­herra, Benedikt Sveinsson, sem keypti fyrir um 55 milljónir króna. 

Stjórnarandstaðan kallaði samstundis eftir því að rannsóknarnefnd Alþingis yrði skipuð. Í stað þess að verða við þeirri bón ákvað Bjarni að óska eftir því að Ríkisendurskoðun, sem hefur mun takmarkaðri heimildir til að rannsaka bankasölu, gerði úttekt á því hvort salan hefði samrýmst lögum og góðum stjórnsýsluháttum. Það væri meðal annars gert svo hægt væri að vinna málið hratt – niðurstaðan átti að liggja fyrir í júní – og mæta þannig kröfum um gagnsæi.

Ýmsir stjórn­ar­þing­menn tóku til máls í umræðum á Alþingi á þessum tíma og sögðu að ef nið­ur­staða þings­ins yrði að úttekt Rík­is­end­ur­skoð­unar dygði ekki til að lægja öld­urnar myndu þeir styðja að komið yrði á fót sjálf­stæðri rann­sókn­ar­nefnd. 

Í umræðum á Alþingi um málið sagði Bjarni að hann teldi langbest að tryggja að það væri „ekkert í skugganum“. Hann sagði enn fremur að „miðað við það sem ég veit, að það muni koma vel út fyrir alla fram­kvæmd­ina“.

Fyrsti áfellisdómurinn

Við þekkjum öll hvað gerðist síðan. Ríkisendurskoðun skilaði ekki skýrslu sinni í júní, hún kom í nóvember. Niðurstaðan var áfelli fyrir Bankasýsluna og söluferlið allt. Málið fór svo til umfjöllunar hjá stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd sem skilaði áliti sínu á skýrslunni í lok febrúar. Hún klofnaði í afstöðu sinni eftir víglínu stjórnar og stjórnarandstöðu. 

Í millitíðinni tilkynnti Íslandsbanki að Fjármálaeftirlitið hefði komist að þeirri frumniðurstöðu að bankinn hefði brotið lög sem söluráðgjafi í lokuðu útboði á hlutum í sjálfum sér. Í sumar var svo greint frá innihaldi þeirrar sáttar sem bankinn gerði við eftirlitið og fól í sér greiðslu metsektar upp á 1,2 milljarða króna. Alvarleg og kerfislæg brot voru framin, meðal annars voru aðilar flokkaðir sem „hæfir fjárfestar“ án þess að vera það. Þeim var veittur aðgangur að kaupum að almannagæðum á fölskum forsendum. Athugun fjármálaeftirlitsins á öðrum söluaðilum stendur enn yfir. Niðurstaðan kostaði stjórnendur og stjórnarmenn í Íslandsbanka störf sín.

Nokkrum dögum eftir að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd lauk afgreiðslu sinni á skýrslu Ríkisendurskoðunar hóf umboðsmaður Alþingis skoðun á hæfi Bjarna til að taka ákvörðun um sölu á hlut í ríkisbanka til félags í eigu föður síns með bréfi sem hann sendi Bjarna 3. mars 2023. 

Hann birti niðurstöðu sína í byrjun viku. Niðurstöðu sem fól í sér að Bjarni hafi verið vanhæfur til að taka ákvörðun um sölu á ríkisbanka til félags í eigu föður síns. 

Þrjár eftirlitsstofnanir hafa því komist að þeirri niðurstöðu að salan á Íslandsbanka í mars í fyrra hefði verið fúsk.

Í kjölfarið sagði Bjarni Benediktsson af sér embætti fjármála- og efnahagsráðherra. Markmið hans um að frelsa bankakerfið undan oki hins opinbera hafði mistekist. 

Það er ekki hægt að selja banka

Nokkrum vikum áður en umboðsmaður Alþingis felldi Bjarna af stalli hafði hann lagt fram fjárlagafrumvarp sem gerir ráð fyrir því að sölu á hlut ríkisins í Íslandsbanka yrði haldið áfram á næsta ári, þrátt fyrir allt sem hefur gerst. Helmingurinn af eftirstandandi hlut átti að seljast 2024 og gert var ráð fyrir því í frumvarpinu að þeir peningar sem myndu fást fyrir skiluðu sér í ríkissjóð á því ári. Restin yrði svo seld ári síðar. 

Ljóst má vera, í ljósi þess sem Ríkisendurskoðun komst að, þess sem Fjármálaeftirlitið hefur opinberað og þess sem umboðsmaður Alþingis skilaði af sér fyrir nokkrum dögum, að ekkert traust er til staðar til sitjandi stjórnvalda í samfélaginu til að færa eignarhaldið á fjármálakerfinu til einkaaðila. Ljóst má vera að allar þær forsendur sem þurfa að vera til staðar til að skipa rannsóknarnefnd til að fara í saumana á málinu heildrænt eru nú til staðar. Ljóst má vera, á því sem átti sér stað í byrjun aldar og því sem hefur verið gert síðustu ár, að Íslendingar kunna einfaldlega ekki að selja banka.

Tíminn til að stoppa þetta brjálæði og endurmeta hvernig eignarhaldi hins opinbera á íslenska fjármálakerfinu á að vera til framtíðar er núna.