Aleksander Moshensky, kjörræðismaður Íslands í Belarús og einn verðmætasti kúnni íslensks sjávarútvegs, hefur á undanförnum árum flutt andvirði tuga milljarða króna frá fyrirtækjum sínum í Austur-Evrópu til dularfulls aflandsfélags í skattaskjólinu Seychelles-eyjum. Hvorki Moshensky né íslenskur viðskiptafélagi hans, sem leikur lykilhlutverk í þessum gjörningum, hafa viljað gefa upp hver eigi aflandsfélagið, fram að þessu. Nýframkomin gögn sýna að Moshensky á félagið sjálfur. Fléttan virðist til þess eins ofin að komast hjá því að greiða skatta.

Úkraínsk skattayfirvöld töldu að þarlent fyrirtæki Moshenskys hafi komið háum fjárhæðum undan sköttum með þessum hætti. Margt bendir til að sama eigi við um litháískt fyrirtæki Moshenskys, sem gegnir lykilhlutverki í viðskiptum með íslenskan fisk. 

Þetta er meðal þess sem kemur fram í rannsókn sem Heimildin vann í samstarfi við blaðamenn litháíska ríkissjónvarpsins, LRT, og BIC, samtök rannsóknarblaðamanna frá Belarús, með aðstoð frá OCCRP (Organised crime and corruption reporting project). 

Stórbokkinn í Brest

Meðal þess sem þar kemur fram eru nýjar upplýsingar um hið mikla veldi kjörræðismannsins íslenska í Belarús. Fyrirtækjasamsteypa hans hefur margfaldast af stærð á síðastliðnum tveimur áratugum, en Santa Bremor-veldið er eitt umsvifamesta matvælafyrirtæki í Austur-Evrópu. Mitt í landluktri Belarús, í borginni Brest, hefur fyrirtækið vaxið í að verða eitt stærsta sjávarútvegsfyrirtæki gömlu Sovétríkjanna.

Útþensla fyrirtækisins og vöxtur innan Rússlands er ekki síst ástæða þess. Tækifæri sem sagt er að megi þakka góðu sambandi Moshenskys við Aleksander Lukashenko, einræðisherra Belarús, og batnandi sambands hans við kollega sinn, forseta Rússlands. Moshensky hefur verið talinn til fylgitungla Lukashenko og hafi í gegnum stuðning sinn og gott samband við forsetann þrifist og auðgast, í einhverju miðstýrðasta efnahagskerfi veraldar.

Moshensky hefur á undanförnum árum margsinnis ferðast með einkaþotum forsetaembættisins, ýmist sem gestur forsetans eða sona hans, verið sæmdur sérstakri föðurlandsorðu af Lukashenko, sem hefur skipað Moshensky í fjölmargar nefndir og ráð á vegum forsetaembættisins. Moshensky hefur sýnt þakklæti sitt í verki og stutt forsetann bæði opinberlega og formlega og var til að mynda umboðsmaður framboðs forsetans í umdeildum forsetakosningum árið 2010.

Með fast sæti í forsetavélunumÍ gögnum frá samtökunum Cyberpartisan sem Heimildin fékk aðgang að í samstarfi við BIC eru upplýsingar um hátt í tuttugu skipti sem Aleksander Moshensky fékk afnot af flugvélaflota forsetaembættis Belarús á árunum 2011 og fram á mitt ár 2020. Moshensky ferðaðist ýmist einn eða sem ferðafélagi forsetans eða tveggja eldri sona Lukashenko. Allir þrír og einkaflugvélarnar þrjár líka eru á svörtum lista ESB og Bandaríkjanna.

Rannsókn Heimildarinnar, LTR og BIC, leiðir í ljós að Moshensky hefur yfirvöldum í heimalandi sínu talsvert að þakka. „Fríðindin sem við höfum notið hafa veitt okkur forskot í samkeppni í Rússlandi og Úkraínu, þar sem tolla- og skattalög eru öðruvísi en í Belarús,“ sagði Moshensky sjálfur í viðtali árið 2004. Fyrirtæki hans hafa notið þess að starfa innan svokallaðs efnahagsfrelsissvæðis og þar notið skattfríðinda sem fáum öðrum bjóðast. Til að mynda að greiða alls engan tekjuskatt af hagnaði afurða sem ætlaðar eru til útflutnings. 

Upphaflega voru svæði sem þessi sett upp til að ýta undir nýsköpun og útflutning í landinu. Nú, 25 árum síðar, nýtur Moshensky þess enn, nokkuð sem viðmælendur BIC líkja við það að fullorðinn maður búi enn heima hjá foreldrum sínum.

Moshensky er ekki einn um að njóta slíkra forréttinda, en þau bjóðast alls ekki hverjum sem er. Til dæmis ekki fyrirtækinu Leor, sem starfar á sama markaði. Aðstöðumun þessara tveggja er lýst þannig að jafnvel þótt Santa Bremor hafi hagnast um átta sinnum hærri fjárhæð en Leor, hafi Santa einungis greitt einn fimmta af því sem Leor greiddi í skatta á árunum 2020–2022. Bara þau þrjú ár er Moshensky sagður hafa sparað sér andvirði 4 milljarða króna af sköttum. Almennt greiði fyrirtæki í landinu enda 18% af tekjum sínum í skatt, á meðan hlutfallið sé frá 1,3 upp í 5,2% hjá Santa Bremor.

Talsmaður Leor, Boris Krotin, sagði í samtali við BIC að fyrirtæki hans byðist ekki þau fríðindi sem Santa Bremor nýtur, eitt fárra í landinu. „Ég þarf þess ekki. Ég vil borga skatta til ríkisins,“ sagði hann.

Gaf einræðisherranum kúÞessa voldugu kú af Holstein-kyni færði Aleksander Moshensky nafna sínum Lukashenko, einræðisherra í Belarús, að gjöf í heimsókn til fyrirtækis Moshensky árið 2016.

Fyrir utan vinnslu og sölu á neytendavænum skömmtum af loðnu, síld og makríl, sem keyptur er héðan fyrir milljarða króna ár hvert, hefur Moshensky auðgast verulega á mjólkurveldi sínu. Savutchkin-mjólkurfyrirtækið er eitt það stærsta sinnar tegundar og hefur náð mikilli markaðshlutdeild í Rússlandi. Sá árangur byggist á aðgengi Moshenskys að einkavæðingu ríkisfyrirtækja í mjólkuriðnaði. Einkaaðgengi Moshenskys, samkvæmt sérstöku samkomulagi við Lukashenko, á verði sem hefur verið sagt langt undir markaðsverðmæti. Moshensky heldur því fram í svari til BIC að hann hafi alls ekki greitt lágt verð fyrir eignirnar og fylgt þeim reglum sem giltu.

Athyglisverð eigendaskipti

Umfjöllun miðlanna þriggja leiðir enn fremur í ljós til hvaða ráðstafana Moshensky hefur gripið frá því farið var að herða á viðskiptaþvingunum gagnvart einræðisstjórninni í Belarús og fylgitunglum hennar, af hálfu Evrópusambandsins og Bandaríkjanna árið 2020. Síðan þá hefur Moshensky ítrekað verið meðal kandídata sem aðildarríki ESB, stjórnarandstæðingar og talsmenn mannréttindasamtaka hafa viljað að sættu viðskiptaþvingunum. 

Á sama tímabili hafa fjölmargar breytingar orðið á eignarhaldi fyrirtækja Moshenskys, sem allar benda til að séu viðbragð við yfirvofandi hættu á refsiaðgerðum en ekki til marks um breytt yfirráð. Þannig hefur eignarhald stórra fyrirtækja í Úkraínu og Litáen færst undir kýpverskt félag í eigu dóttur Moshenskys. En einna áhugaverðust hljóta þó að vera kaup nýstofnaðs félags, með aðsetur í Smáíbúðahverfinu í Reykjavík, á því sem einfaldlega gæti kallast hjartað í starfsemi Moshenskys.

Tombólan í Smáíbúðahverfinu

Það félag, Max Credit Investments (MCI), sem skráð er á Englandi, leikur lykilhlutverk í því að færa tugi milljarða króna út úr rekstri austur-evrópskra rekstrarfélaga Moshenskys til skúffufélags á Seychelles-eyjum, Alpha Mar Foundation. Karl Konráðsson, fyrrverandi starfsmaður MP banka, sem stofnað hafði MCI fyrir Moshensky, eignaðist breska félagið í upphafi árs 2020. Kaupverðið var sannkallaður tombóluprís, um það bil 140 þúsund krónur.

MCI átti þá ríflega 600 milljóna króna eignir umfram skuldir. Skuldaði ríflega 12 milljarða króna en átti 13 milljarða króna eignir, mest útistandandi lán. Skuldararnir voru félög Moshenskys í Litáen, Póllandi og Úkraínu. Skuldaeigandinn var á endanum félagið á Seychelles-eyjum.

Þegar Heimildin fjallaði fyrst um þá staðreynd að fjármálamiðstöð eins stærsta og umsvifamesta ólígarka Belarús væri nú rekin úr heimahúsi í Smáíbúðahverfinu, fyrir ári síðan, vildu hvorki Karl Konráðsson né Moshensky segja hver ætti félagið á Seychelles-eyjum. Þótt skattahagræði sé meginástæða þess að menn velji að skrá félög á eyjunum í Indlandshafi, er leynd yfir eignarhaldinu ekki síðri ástæða. Þess vegna er nær ógjörningur að fá úr því skorið hver á félagið í raun og veru.

Bankamaðurinn íslenskiKarl Konráðsson starfaði fyrir MP Banka en hafði áður lært rússnesku og starfað við fiskviðskipti í Rússlandi. Hann gerði sannkölluð kostakaup þegar hann keypti fyrirtæki á 140 þúsund kall, sem metið var á hundruð milljóna króna.

Dúkkar upp á Kýpur

Eignarhaldið á skattaskjólsfélaginu kom óvænt fram nýlega, þegar skilað var inn ársreikningum félags að nafni, Alpha Mar limited á eynni Kýpur. Kýpverjar höfðu þá krafið félagið um upplýsingar um „raunverulega eigendur“ þess og því þurfti nú að gefa upp nafn eiganda félagsins á Seychelles-eyjum, sem átti einnig átti kýpverska félagið, Aleksander Moshensky.

Það þýddi í raun að skuldir og lán breska félagsins MCI voru við einn og sama aðilann. Moshensky átti nefnilega bæði félögin sem skulduðu MCI og félagið sem MCI skuldaði. Rannsókn á ársreikningum félaganna sýnir að frá árinu 2016 hafa ríflega 22 milljarðar króna að jafnvirði farið þessa leið, frá fyrirtækjum Moshenskys til MCI og endað hjá félaginu hans á Seychelles-eyjum.

Úkraínski skatturinn

Í dómskjölum frá Úkraínu leyndist líklegasta og einfaldasta skýringin á bak við þessa flóknu fléttu alla saman: Skattar. Að tilgangurinn hafi verið sá að færa hagnað úr starfsemi fyrirtækja Moshenskys í Austur-Evrópu þangað sem ekki þyrfti að greiða af honum skatt.

Með því að setja upp lán, raunveruleg eða ekki, frá félagi í skattaskjóli og til félags sem starfar í landi með hærri sköttum, má auðveldlega rukka vexti af síðarnefnda félaginu, draga þá frá hagnaði þess og þannig lækka skattgreiðslurnar. Vextirnir, ávinningurinn, fer síðan óskattlagður í skattaskjól þar sem hægt er að nota hann. 

Þó að í grunninn sé ólöglegt að gera þetta nákvæmlega svona er fjöldi leiða, löglegra og ólöglegra, notaður til þess að ná sömu niðurstöðu. Til dæmis sú að koma fyrir millilið sem er ekki í skilgreindu skattaskjóli og jafnvel skrá þann millilið á ótengdan aðila.  

Úkraínsk skattayfirvöld tóku árið 2018 skattskil eins félaga Moshenskys, Santa Ukraine, til skoðunar vegna þess hvernig háir vextir hefðu verið dregnir frá hagnaði félagsins í Úkraínu, vegna láns frá félaginu MCI, allt frá árinu 2010. Skatturinn taldi ljóst að endanlegur eigandi MCI væri sá hinn sami og ætti Santa Ukraine, því hefði félagið ekki mátt draga vaxtagreiðslur úkraínska félagsins til MCI frá hagnaði í Úkraínu. Málið fór fyrir dóm og var þar enn þegar stríð braust út í landinu. 

Dóttir Moshenskys, skráð til heimilis í Bretlandi, er nú skráður eigandi Santa Ukraine, en eignir félagsins voru frystar fyrir ári síðan af yfirvöldum í Úkraínu, eins og eignir fleiri einstaklinga frá Belarús.

Nýjustu ársreikningar MCI í Bretlandi sýna að á svipuðum tíma og augu heimsins og refsivendir fóru að beinast að einræðisstjórninni í Belarús og fylgitunglum hennar, eftir það sem kallað er valdarán Lukashenko árið 2020, fóru peningar að streyma frá MCI og til Seychelles-eyja. Hátt í tíu milljarðar króna, frá því Karl Konráðsson eignaðist það í ársbyrjun 2020 og til ársloka 2021. Fjármunir sem MCI hafði innheimt frá félögum Moshenskys, til að mynda í Úkraínu og Litáen.

Aleksander Moshensky hefur verið með umsvifamikinn rekstur í Litáen. Félagið Santa Trade er starfrækt þar og velti sem nam ríflega 20 milljörðum króna á síðasta ári. Félagið flytur inn mikið af fiski sem síðan er fluttur til vinnslu í verksmiðju Santa Bremor í Brest í Belarús. Höfnin í Klaipeda í Litáen er því í raun heimahöfn Santa Bremor, í hinu landlukta Belarús. Milljarðavirði af íslenskum, norskum fiski fer í gegnum Santa Trade í Litáen. 

Framkvæmdastjóri af fjöllum

Þrátt fyrir þessa miklu veltu fyrirtækisins í Litáen eru hvorki umsvifin né hagnaðurinn í samræmi við það. Félagið er skráð með þrjá starfsmenn og hefur ekkert eiginlegt aðsetur utan pósthólfs. Það er ár eftir ár rekið með neikvæðu eigið fé og oftar en ekki gert upp með tapi. Á sama tíma hefur félagið þó tekið og greitt há lán, sem félagið fékk hjá hinu breska MCI. Vextir af samtals ríflega 5 milljarða króna láni voru reyndar ekki háir, og jafnvel grunsamlega lágir, að sögn sérfræðinga sem litáíska ríkissjónvarpið leitaði til um mat á fjárreiðum félagsins.

Sá maður sem skráður er framkvæmdastjóri Santa Trade í Litáen virtist litla hugmynd hafa um hvers vegna félagið sem hann stýrði tók umrædd lán, þegar fréttamaður LTR náði tali af honum á dögunum og spurði hvort lánið væri sett upp til þess eins að ná hagnaði óskattlögðum úr landi í Litáen. „Ég hef ekki hugmynd um það. Þetta er ekki á mínu verksviði. Ég er bara starfsmaður og veit að lánið er uppgreitt. Ég lagði mig allan fram við það að lánið yrði endurgreitt. Annað kemur mér ekki við,“ sagði Robertas Vansevičius, sem skráður er framkvæmdastjóri félagsins Santa Trade. Eins og félagið í Úkráínu fluttist eignarhald þess í fyrra yfir á nafn dóttur Moshensky, í gegnum félag hennar á Kýpur.

Tjá sig ekki

Karl Konráðsson, eigandi félagsins MCI, sem veitti og innheimti lánið, auk þess að greiða samtímis háar fjárhæðir áfram til aflandsfélags Moshenskys á Seychelles-eyjum, gaf ekki kost á viðtali þegar Heimildin leitaði eftir því og óskaði eftir að ræða viðskiptin og aðkomu hans að þeim. Moshensky sjálfur neitaði að svara spurningum um málið á þeirri forsendu að það varðaði ekki fyrirtæki í hans eigu. Hann tók fram í skriflegu svari til BIC að hann hefði alltaf farið að lögum. 

Í samtali við fréttamann LRT í Litáen sagði Martynas Endrijaitis, aðstoðarskattrannsóknarstjóri þar, að almennt vekti það grunsemdir ef fyrirtæki séu í skuld við tengda aðila, án þess að sýnileg ástæða sé fyrir slíkri skuldsetningu, hún sé ekki nýtt til að auka við virði eða eignir þess félags sem greiðir af láninu. Ef sá sem endanlega hagnaðist á lánveitingu er staðsettur í skattaskjóli væri ekki heimilt að nýta greiðslur af slíku láni til að lækka hagnað, það væri þó alltaf metið í hverju máli fyrir sig. Santa Trade væri ekki til rannsóknar, enn sem komið er.

„Hins vegar metum við reglulega þörf fyrir slíkt og styðjumst þá ekki einungis við mat á gögnum sem við höfum undir höndum heldur líka upplýsingum sem koma fram opinberlega, til dæmis í fjölmiðlum,“ sagði aðstoðarskattrannsóknarstjórinn litáíski í viðtali við LRT.