Ekki mátti taka börnin upp og hugga þau. Ekki mátti horfa í augun á börnunum þegar þeim var gefið að borða og það mátti alls ekki leika við þau. Rík áhersla var á að starfsmenn mynduðu ekki augnsamband því það myndi valda börnunum svo mikilli sorg. Ekki mátti heldur taka sængina af börnunum í heimsóknartíma og starfsstúlkum sagt að snúa baki í mæðurnar. 

Þannig lýsir kona sem starfaði á Vöggustofunni Hlíðarenda í upphafi sjöunda áratugar síðustu aldar umgengnisreglum við börnin sem þar dvöldu. Hún er ein fjölmargra fyrrverandi starfsmanna sem vöggustofunefndin svokallaða tók viðtöl við vegna rannsóknar sinnar á starfsemi vöggustofa í Reykjavík. Rannsóknartímabilið nær yfir um aldarfjórðung, allt frá stofnun Vöggustofunnar Hlíðarenda árið 1949 til ársins 1973. Á miðju tímabili þessu, árið 1963, var Vöggustofa Thorvaldsensfélagsins stofnuð.

1.083 börn dvöldu á vöggustofunum á þessum tíma. Flest þeirra komu þangað á fyrsta ári, sum beint af fæðingardeildinni. Það barn sem dvaldi styst var þar í tvo daga. Það sem dvaldi þar lengst var þar í tæp fimm ár.

Margvíslegar ástæður voru fyrir því að börn voru vistuð á vöggustofum sem var úrræði á vegum barnaverndarnefndar. Veikindi foreldra eða systkina var ein ástæða, óregla sögð önnur. Þá var fátækt nefnd í vistunarskýrslum barnanna þrátt fyrir að samkvæmt þágildandi barnaverndarlögum væri fortakslaust bann við að taka börn af heimilum eingöngu vegna örbirgðar foreldra. Þvert á móti bar barnaverndarnefndum skylda til að aðstoða foreldra og ráða bót á bágbornum fjárhag þeirra. Húsnæðis- og dagvistunarvandi var útbreiddur og einstæðar mæður áttu sumar hverjar engin úrræði önnur en að samþykkja vistun barna sinna á vöggustofum.

Skýrsla vöggustofunefndarinnar, sem sett var á laggirnar í fyrra, var kynnt í gær. Er niðurstaða umfangsmikillar rannsóknar hennar sú að börn hafi sætt illri meðferð á Vöggustofunni Hlíðarenda á tímabilum yfir árin 1949 til 1963. Þá hafi börn í ýmsum tilvikum einnig sætt illri meðferð á Vöggustofu Thorvaldsensfélagsins á tímabilum frá 1963 til 1967.

Ræddu við á fjórða tug fyrrverandi starfsmanna

Þar sem sextíu ár eru liðin frá því að starfsemi Vöggustofunnar Hlíðarenda lauk tókst nefndinni einungis að ræða við sex fyrrverandi starfsmenn sem höfðu heilsu til. Hins vegar voru teknar skýrslur af 27 einstaklingum sem störfuðu á Vöggustofu Thorvaldsensfélagsins.

Unnið var á vöktum. Flestar voru að störfum á daginn og stundum aðeins ein yfir nóttina. 

Reynsla þessa fyrrverandi starfsfólks er misjöfn. Sumum reyndist hún þungbær en öðrum ekki. Yfirleitt var starfsfólkið mjög ungt, oft undir tvítugu, og staldraði oft ekki lengi við. Þá er reynsla fólksins mjög misjöfn eftir því hver gegndi starfi forstöðukonu. 

Sögur starfsfólksins

Kona sem starfaði á Vöggustofunni Hlíðarenda árið 1954:

Allt starfið var í mjög föstum skorðum og frekar tilbreytingarsnautt. Börnin fengu nóg að borða en að jafnaði voru þau mötuð og látin snemma í rúmið.

Kona sem starfaði á Hlíðarenda 1958, þá 17 ára gömul:

Það var sérstaklega erfið lífsreynsla að verða vitni að því að mæður sem áttu börn á Hlíðarenda hafi einungis mátt sjá þau í gegnum rúðu. Mæðurnar stóðu við rúðuna og grétu þar sem þær fengu hvorki að snerta börnin sín né halda á þeim.

Lítill tími gafst í starfinu til að tengjast ákveðnum börnum sérstaklega, þar sem verkin sem sinna þurfti voru mörg.

Hún man ekki eftir neinum leikföngum. Ekkert var á veggjum vöggustofunnar, umhverfið var „steriliserað og allt hvítt“ og starfsstúlkur klæddust hvítum sloppum.

Kona sem starfaði á Hlíðarenda árið 1962:

Börnin fengu pela á morgnana og þá mátti ekki halda á þeim heldur aðeins setja bleiu undir pelann svo þau gætu sogið. Starfsstúlkur máttu einungis skipta á börnunum á ákveðnum tímum en þess á milli máttu þær ekki skipta sér af þeim heldur aðeins láta þau liggja í rúminu. Börnin grétu fyrstu dagana og vikurnar eftir að þau komu en starfsfólk mátti ekki taka þau upp og hugga.

Á heimsóknartímum foreldra var hleypt inn í hollum. Foreldrar horfðu á barn sitt í gegnum gler en barnið var í vöggunni. Starfsfólk mátti alls ekki taka þau upp og ekki hugga ef þau grétu. Sum börnin voru aldrei heimsótt en önnur fengu heimsókn alla sunnudaga.

Henni er minnisstætt að ein móðir kom í hvern einasta heimsóknartíma og stóð grátandi við gluggann allan þann tíma sem hún mátti vera. 

Kona sem var í starfsnámi á Hlíðarenda árin 1962 og 1963:

Starfskonum var sagt að vera helst ekki með börnin mikið í fanginu. Ef þær tengdust ákveðnum börnum og vildu hlúa að þeim og knúsa var það bannað. Var sú ástæða gefin að erfiðara yrði fyrir börnin að fara aftur til foreldranna ef þau fengju hlýju starfsstúlkna.

Hún var í námi í Fóstruskólanum og nemendurnir ræddu sín á milli hversu gríðarlega ólík starfsemi vöggustofa og leikskóla væri. Á vöggustofunni var „allt svo lokað og eins og fangelsi“.

Sjálfri var henni boðin vist fyrir barn sitt á vöggustofunni þar sem hún var einstæð og í húsnæðisvandræðum. Hún afþakkaði boðið enda gat hún ekki hugsað sér að hafa barnið þarna, þrátt fyrir vandræði sín.

Kona sem vann á Hlíðarenda 1963:

Á Hlíðarenda var „þröngt, dimmt og hræðilegt að koma, pissulykt af börnunum, vond lykt almennt.“

Kona sem var í starfsþjálfun á Hlíðarenda 1963:

Vöggustofan var rekin eins og spítali. Stofa yngstu barnanna var eins og fæðingardeild. Í næstu stofu voru einungis hvít rimlarúm. Ekkert annað var þar inni, engin leikföng og ekkert á hvítum veggjunum. Hún fékk þær leiðbeiningar að ekki mætti halda á börnunum þegar þeim væri gefinn peli. Ástæðan var sýklahræðsla forstöðukonunnar. Milli þess sem skipt var á börnum og þeim gefinn peli voru starfsstúlkurnar að pússa glerið því stöðugt þurfti að sótthreinsa.

Hún og fleiri nemar Fóstruskólans vöktu athygli kennara sinna á aðbúnaði barnanna. Nemarnir tóku sig svo saman og keyptu og bjuggu til leikföng og fengu myndir eftir Mugg um Dimmalimm til að skreyta veggi. Ári síðar mætti hún aftur til starfa og var brugðið að sjá leikföngin geymd uppi í hillu. Myndir Muggs höfðu verið hengdar fram á gang en ekki þar sem börnin dvöldu í húsinu.

Kona sem vann á vöggustofu árið 1964:

Hún leit ekki mjög gagnrýnum augum á starfsemi vöggustofunnar á meðan hún starfaði þar. En eftir að starfa síðar á leikskóla hafi hún gert sér grein fyrir því að umhverfi vöggustofunnar var mjög  „sterílíserað“. Börnin fengu ekki mikla örvun og það skorti á tilfinningaleg tengsl.

Kona sem starfaði á vöggustofu árið 1964:

Námsdvölin á vöggustofunni var hræðileg reynsla. Ekki mátti sinna börnunum nema samkvæmt ákveðnu skipulagi. Börnin fengu t.d. pela á 4 tíma fresti. Þegar hún kom til starfa rétti forstöðukonan henni 6 vikna barn og sagt henni að baða það á 5 mínútum.

Eldri börnin voru mötuð án þess að það væri augnsamband. Maturinn var maukaður og lýsi hellt út á hann. 

Börnin lágu að miklu leyti í rúmum sínum og hættu að gera kröfur á fólk í kringum sig. Aðstandendur máttu aðeins sjá börnin í gegnum gler. Hún man sérstaklega eftir einni móður sem fór burtu hágrátandi vegna þessa.

Miklir fordómar voru í samfélaginu gagnvart sumum foreldrum barna á vöggustofunni og almennt var ekki litið á það sem svo að fólk sem missteig sig í lífinu ætti skilið annað tækifæri. 

Kona sem var starfsnemi á vöggustofu Thorvaldsensfélagsins árið 1964:

Þegar hún og aðrar námsstúlkur úr Fóstruskólanum komu í starfsnámið neituðu þær að klæðast hvítum sloppum. Þær þurftu að klæðast sloppum en þeir máttu vera rauðir. Almennt var mikil hreinlætisárátta. Mata átti börnin aftan frá til að koma í veg fyrir tengingu við börnin. 

Kona sem starfaði á vöggustofu í 4 mánuði árið 1965:

Hún hefur tekið nærri sér gagnrýni á vöggustofurnar. Umræðan hafi verið ósanngjörn. Ekki sé rétt að börnin hafi alltaf verið í rúmunum. Börnin hafi verið höfð í fanginu þegar þeim var gefinn peli. Ekki sé rétt að foreldrar hafi bara mátt sjá börnin í gegnum gler.

Kona sem starfaði á vöggustofunni 1966-1968:

Börnin fóru aldrei út. Vel var séð um alla næringu en maturinn allur stappaður sem var óheppilegt fyrir börn sem voru að nálgast tveggja ára aldur. Börnin hafi fengið hafragraut í morgunmat, kássu í hádegismat, mjólk í kaffitímanum með brauði út í. Kvöldmaturinn var yfirleitt einhver hræringur.

Milli matmálstíma var skipt á öllum börnunum og þau sett á koppa, stundum helst til lengi. Pelar barnanna voru almennt settir upp í rúm til þeirra en börn ekki tekin í fangið þegar þeim var gefið. Starfsstúlkur voru allar í hvítum sloppum en ef þær fóru í venjulegum fötum inn á deild urðu börnin hrædd þar sem þau voru orðin svo vön sloppunum.

Kona sem var í starfsþjálfun á vöggustofunni 1967:

Börnunum var gefinn morgunmatur á meðan þau sátu á koppunum. Sumar starfsstúlkur tóku börnin upp en ekki allar. Klukkan 5 um daginn voru börnin  klædd í galla sem voru bundnir að aftan svo þau kæmust ekki úr þeim. Síðan voru þau sett aftur í rúmin.

Hún segist aldrei gleyma þessum tíma. Fólk hafi vitað að það ætti að halda á börnum og örva þau. Vöggustofan hafi hins vegar verið rekin eins og sjúkrahús.

Kona sem vann á vöggustofunni 1967-1968:

Mikið breyttist þegar Ragnheiður Jónsdóttir tók við starfi forstöðukonu árið 1967. Auður Jónsdóttir sem áður gegndi starfinu hætti og sömuleiðis móðir hennar. Ragnheiður gaf starfskonum fyrirmæli um að sitja með börnin þegar þeim væri gefinn peli. Hún lét opna út í garð og útvegaði hlífðarföt fyrir öll börnin. Hún keypti borð sem eldri börnin gátu setið við á matmálstímum og lært að borða sjálf af diski með hnífapörum. Ragnheiður hvatti foreldra til að koma og tengjast börnunum. Dæmi voru um að mæður með börn á brjósti hafi komið tvisvar á dag til að gefa brjóst og halda tengingu við barnið. 

Einhverjar starfsstúlkur voru ósáttar við breytingarnar og hættu.

Kona sem vann á vöggustofunni árið 1967:

Ragnheiður lagði áherslu á það við starfsfólkið að börnin á vöggustofunni væru heilbrigð en ekki sjúklingar. Eitt barn hafði alltaf legið í rúminu samkvæmt fyrirmælum fyrrverandi forstöðukonu þar sem það væri veikt. Ragnheiður sagði starfsfólki að barnið ætti að fara úr rúminu og vera á gólfinu og í framhaldinu hafi það bæði lært að skríða og ganga. 

Kona sem vann á vöggustofu árið 1968:

Hana langaði helst að gráta er hún kom þangað fyrst. Áherslan var helst á þrif. Gólf voru skúruð tvisvar á dag og mikið notað af sótthreinsilegi. Ungbörn voru í minni rúmum með gleri en eldri börnin votu í hvítum rúmum með mjög háum rimlum. Mest sló hana að sjá börn rugga sér í rúmum og slá höfði sínu í rimlana. Þau hafi greinilega skort ást og hlýju.

Kona sem vann á vöggustofunni 1969: 

Starfsstúlkurnar reyndu að gera sitt besta og föðmuðu börnin og reyndu að hugga ef þau grétu. Það var, þrátt fyrir barnafjöldann, ekki mikill hávaði á vöggustofunni. Almennt voru börnin rólegri og stilltari en eðlilegt gat talist og það skorti á gleðina í þeim. 

Karlmaður sem starfaði á vöggustofunni 1970:

Aðstæður voru fábrotnar. Stofnunin bar þess mjög merki að hún var byggð fyrir fólk í erfiðri þjóðfélagsstöðu sem lítið var gert fyrir. Horfið hafði verið frá því fyrirkomulagi að starfsfólk stæði fyrir aftan börnin þegar þau borðuðu matinn.

Karlmaður sem starfaði á vöggustofunni 1971-1972:

Starfsfólki var falið að sinna og tengjast tilteknum börnum sérstaklega og stundum tók það börnin heim með sér.

Starfskona á vöggustofunum árið 1968 og aftur 1972:

Hún sá mikinn mun á starfseminni frá því hún kom þangað fyrst 1968 og þegar hún hóf þar störf að nýju 1972. Einkennisslopparnir höfðu verið fjarlægðir. Áherslan var á börnin en minna á þrif. Lesið var fyrir börnin áður en þau fóru að sofa.

Tvær konur sem unnu á vöggustofum á tveimur tímabilum:

Rúm og hurðar voru málaðar í litum. Leikföng á borð við púsl og legókubba voru keypt. Borgaryfirvöld voru ekki hrifin af þessum breytingum Þorbjargar Sigurðardóttur, hinnar nýju forstöðukonu.

Háttatíma barnanna var seinkað en áður hafi hann verið klukkan fimm á daginn. Farið var með börnin út í garð og um Laugardalinn en einnig í sundlaugar.

Heimsóknartímar voru sérstaklega erfiðir og tilfinningaþrungnar stundir þegar foreldrar komu allir á sama tíma og síðan var grátið mikið þegar heimsóknartímanum lauk tveimur klukkustundum síðar. 

Kona sem vann á vöggustofu með nokkurra ára millibili:

Straumhvörf höfðu orðið í starfseminni frá árinu 1968 þegar hún kom aftur til starfa árið 1973. Umhverfið hafði tekið stakkaskiptum. Sú stefna var mörkuð að aðskilja ekki systkini og að foreldrar gætu komið á hverju kvöldi til að baða börnin og svæfa þau.